دادگای كافكا وەك پەناگەیەك بۆ درامای ئەرستۆیی

گواستنەوەی فەزای رۆمانەكانی كافكا بۆ شانۆ، دنیایەكە توانای هەڵگرتنی پرسیار و هەڵوەستەكردنی هەیە، بەتایبەت گەر لە هەڵبژاردنەوە تا چۆنیەتی خوڵقاندنی نمایش توانرا بزانرێت چی لەپشت ئەو ئیشكردنەوە دەوەستێ كە دەهێنرێتە ناو شانۆ.

رۆمانی "دادگا"ی كافكا، یەكێكە لەو رۆمانانەی ساڵی 1980 لەشانۆی پۆڵەندی نمایشكراوە، دواتر بۆ تەلەفزیۆنی پۆڵەندیش تۆمار كراوە، كارەكە بەهاوبەشی لەلایەن هەردوو دەرهێنەر خاتوو ئاگنیێشكا هۆڵەند (1) و هاوسەرەكەی لاسۆ ئادەمیك (2) بۆ شانۆ دەرهێنراوە.

 

كاتێك رووبەڕووی ئەو پرسیارە دەبینەوە كە چی لەپشت كاركردنە لەدنیای كافكادا؟ ئاخۆ رۆمانی دادگا پەیوەندییەكی هەیە بەو كۆمەڵگایەوە؟ یاخود مەبەست لە سەركێشییەكی ئەدەبیە لەدنیای رۆمانووسێكی ناسراو بۆ كاری شانۆیی؟

 

ئەو نمایشە توانای ئەوەی هەیە وەڵامی تەواوی پرسیارەكانمان بداتەوە، ئاسۆیەكی روونمان لە هەڵبژاردن بۆ تێكست بۆ بكاتەوە، دنیای رۆمانەكە لە دنیای كۆمەڵگای پۆڵەندیی دوای جەنگ دەچێت، كۆمەڵگایەك بەبێ ئەوەی بەخۆی بزانێت، رووبەڕووی دادگایی دەبێتەوە، ئەو تۆمەتباركردنەی كۆمەڵگای پۆڵەندی بەوەی دەستی لەگەڵ نازیزم تێكەڵ كردووە و بەشدارە لە هۆلۆكۆست (3)، هەمان وێنەی دادگایی كارەكتەرە سەرەكییەكەی رۆمانەكەی كافكایە، لەناو ماڵەكەی خۆیدا بەخەبەر دێت و دەبینێ هاتوون دادگایی بكەن.

 

لەو سەرەتایەوە تا كۆتایی بەناو رۆمانی (كۆشك)دا دەچینە خوارەوە، بەشێوەیەك هەست دەكەین تێكستەكە لەبنەڕەتدا تێكستێكی شانۆییە نەك رۆمانێك بێت، پەیوەندیی تێكست (نمایش) لەگەڵ بینەر، نووسینەوەی دنیای بینەرە، ئەوەش هۆكارێكی گرنگی پشت هەڵبژاردنی تێكستە بۆ شانۆ، ئەو دوو دەرهێنەرە هێندەی چارەسەری شانۆیی لەڕووی دیمەن و پێكهاتەكان دەكەن، نەهاتوون ئیزافەكاری بە رۆمانەكە ببەخشن یاخود بەشێوەیەكی ئەوتۆ رووداو لابەرن كە كار بكاتە سەر چنینی درامیی تێكستی رۆمانەكە.

 

ئەگەرچی كاریان لەسەر ئەوە كردووە كەوا هەندێك رووداو چڕ بكەنەوە، ئەوەش پەیوەستە بە گۆڕینی ئاستی رەگەزی تێكست لەگێڕانەوە (رۆمان)ـەوە بۆ دیالۆگ (شانۆنامە) لەلایەك و لەلایەكی تر نەیانویستووە هەندێك چیرۆك كە پەیوەست نییە بە ژیانی كارەكتەر و كاریگەرییەكانی بۆ سەر رووداوەكان، لەجۆری ئەوەی چیرۆكێكی كۆن لەلایەن قەشە دەگێڕدرێتەوە و یوزیف پێشبینیی خۆی لەناو چیرۆكەكە دەخاتەڕوو.

 

هەروەها تاكە كارەكتەرێك كە لادەبردرێت، پۆرستنەرە ئەو كچەی لەشانۆدا كار دەكات، رەنگە ئەو كارەكتەرەش كاریگەرییەكی ئەوتۆ بەجێنەهێڵێت، بەبەڵگەی ئەوەی جگە لە چوونە ژوورەكەی و تێكدانی كەلوپەلەكانی و گۆڕینی دۆستەكانی، شتێكی ئەوتۆ نییە كە كار بكاتە سەر رووداو.   

 

ئەوەی ئەو دوو دەرهێنەرە بە رووداوەكانی دەبەخشن، پەیوەستە بەكردەی دەرهێنانەوە، ئەوەش چەندە لەسەر بنەمای تێكست رۆنراوە، هێندەش پەیوەستە بەخوێندنەوەی مرۆڤی پۆڵەندی لەڕوانینی بۆ ئەویتری ئەڵمان و رووس، بۆیە ئەوانەی هاتوونەتە ماڵەكەیەوە بۆ ئەوەی لەو بەیانییەدا لێكۆڵینەوەی لەگەڵ بكەن، دەبینین كاتێك ئەو خۆی دەگۆڕێت، ئەوان كراسەكانی بەبەرچاویەوە دەدزن، لەكاتی داكۆكی لەخۆی تەنانەت پێخەفی نوێنەكەشی دەبەن، ئەوەش ئاماژەیەكی ڕوونی ڕوانینە بۆ سەیركردنی ئەویتر كە چۆن بەناوی دادوەری هاتوون تاڵانیان بكەن.

 

دادگا ئاماژەیە بۆ دەسەڵات، دەسەڵاتێك بۆ مەعریفەی سزا، بەڵام ئەوەی ونە تاوانەكەیە، گەرچی دەیانەوێت ڕەوایەتی بەو سزایە بدەن، لێرەدا سێگۆشەی ئەو هێڵكارییەی رووداوەكان بەرز و نزم دەكاتەوە، بریتین لە "دەسەڵات، فاشیزم، سێكس"، هەڵبەت ئەو سێگۆشەیە كەمێك نامۆ دەكەوێتەوە، بەڵام سێگۆشەیەكە دژبوون بۆ یوزیفی كارەكتەری سەرەكی دەخوڵقێنن، هەرنەبێت ململانێی نێوان قوربانی و جەللاد دەكەن بە منی قوربانی لەبەردەم ئەوانی جەللاددا، دادگا كە نوێنەری راستەوخۆی دەسەڵاتە، لەڕێگەی سەپاندنی بڕیار دەتوانێت رەوایەتی بەو فاشیزمەی خۆی بدات، هەر نەبێت ئەو هێڵە فاشیستە بۆ دادگا لەپشت بانگهێشت و رووداوەكان و سزادانی دوو پاسەوانەكەی شەو بەڕوونی دەردەكەوێت، لەلایەكی تر ئامادەبوونی ژن لەناو نمایشەكەدا ئامادەبوونێكی جەستەییە بۆ پتەوكردنی دەسەڵات.

 

لەهەمانكاتدا وێنەیەكی تری قوربانی نیشان دەدەن، دەتوانین بەڕووی دووەمی یۆزیف بیانبینین، ئەو ژنەی لەگەڵ مێردەكەی لەوێ دەژین و لەبەردەمی ژووری دادگا كار دەكات، تەنانەت ئەو ڕۆژەی دەوامی دادگا نییە یۆزیف دەباتە ژوورەوە، كەمێك دەستبازی لەگەڵ دەكات و ڕێی دەدات دەستكاری ئەو كتێبەش بكات كە وێنەی رووتی لەسەرە، لێرەدا وێنەی سەر بەرگی كتێبەكەی دادوەر و ئەو ژنە دەبنە ڕووی یەك دراو.

 

ئەوە لە نمایشە شانۆییەكەدا شتێك نییە رێكەوت بێت، ئاماژەیەكی لەخۆڕا بێت و فڕێدرابێت، بەڵكو پەیوەستە بەستراتیژی ئەو دەسەڵاتە كە ئەخلاقی فاشیزم لەڕێی جەستەی ئەویترەوە دەیەوێت بوونی ئەوانیتر بسڕێتەوە، وەك چۆن پارێزەرە پیرەكە كە بەردەوام لە ئۆفیسەكەیدا لەناو نوێنە كە دۆستی دادوەرە و هاوڕێی دێرینی مامی یۆزیفە، ئەویش كچە خزماتكارەكەی هێندەی وەك ژنێك بۆ مەیلی سێكسی بەكاردێت و یۆزیف بەئاسانی لێی نزیك دەبێتەوە، شتێكی تر نییە جگە لەوەی دەسەڵاتەكە بەدەوری سێگۆشەكەدا هێڵەكانی خۆیان دەبڕن. 

 

دیمەنی خەونەكە دیمەنێكە پڕ لە پرسیار، كە لە ئاگاییدا وادەكات كۆتایی ڕۆمانەكە كراوە بێت و دادگاییەكە وەك كافكا ئاماژەی بۆ دەكات، دۆخێكی بەردەوام بێت. بەڵام نمایشە شانۆییەكە پرسیارەكان دادەخات، وەك كۆتایی درامایەكی ئەرستۆیی نمایش تەواو دەكات، ئەگەرچی كۆتاییەكی ئەرستۆییە لەناو دیدگایەكی كافكاییدا، بۆیە كاتێك رووداو لە رۆمانەكەدا زەمەنێكی بەردەوام و كراوەیە، لە نمایشە شانۆییەكەدا رووداو گەیشتووەتە وێنەی باڵا و بە لەسێدارەدانی یۆزیف كۆتایی دێت، ئەو دوو ئاستە زەمەنیە لەڕاستیدا دژ بەیەكن، چونكە كافكا دادگاییەكە وەك بەردەوامی دەخاتەڕوو، بەڵام لە نمایشەكەدا بە لەسێدارەدانی یۆزیف دادگاییەكە كۆتایی دێت، ئەگەرچی ئاستی دووەم، ئاستێكی كافكاییە، بەوەی دادگاییەكە كەوتووەتە پێش بڕیاری دادگا، واتە فرمانەكە پێش تەواوبوونی دادگاییە.

 

ئەو نمایشە چەندە هەوڵێكی گرنگی ناو رووبەری نمایشی شانۆی پۆڵەندیە، كە بووەتە جێی سەرنجی رەخنەگران لە ساتەوەختی نمایش، بەڵام ئەوە ڕێی ئەوەمان لێ ناگرێت، سەرنجێكی رەخنەیی لەبارەوە تۆمار بكەین، بەهۆی ئەوەی سیمای تازەگەری و دەرچوون لە درامای ئەرستۆیی لەو ڕۆژگارەدا بەتەواوی بەشانۆی پۆڵەندییەوە دەركەوتبوو، بەڵام ئەو دوو دەرهێنەرە بە مەبەستەوە لەناو نمایش دەیانەوێت داكۆكی لەو بنەما ئەرستۆییانە بكەن، ئەوەش لە دوو ئاستدا زۆر بەڕوونی هەستی پێدەكەین.

 

لەئاستێكدا كە پەیوەستە بەكۆتایی نمایشەكە وەك ئاماژەمان بۆ كرد كە چۆن لەڕێگەی دیاریكردنی چارەنووسی پاڵەوان، وێنە سوننەتگەراكە داكۆكی لێ دەكات، لەئاستی دووەمیشدا پەیوەستە بە لابردنی كارەكتەری پۆرستنەر، چونكە ئامادەبوونی ئەو كارەكتەرە نزیكی دەكردەوە لە درامایەكی دژە ئەرستۆیی، بەوپێیەی دەبووە وێنەیەك بۆ چۆنیەتی دەرچوون و چوونەوە ناو شانۆ، لەڕێگەی ئەو كارەكتەرەوە كە لە شانۆ كار دەكات، بۆیە بەلابردنی ئەو كارەكتەرە كە لەبنەڕەتدا كاریگەرییەكی ئەوتۆی بەسەر رووداوەكانەوە نییە، لابردنی داكۆكیكردنە لەو گوتارەی نمایشەكە هەڵگریەتی.

 

پەراوێزەكان:

 

(1) ئاگنیێشكا هۆڵەند ئێستا یەكێكە لە سینەماكارە ناسراوەكانی پۆڵەندا، ساڵی  1948 لە وارشۆ لەدایك بووە، كچی كۆمەڵناسی پۆڵەندی هنری هۆڵەندە، ساڵی 1971 كۆلێژی هونەری شانۆی لە پراگ تەواو كردووە، بەوپێیەی دەرچووی بەشی سینەما و تەلەفزیۆن بووە، بۆیە لەو رۆژگارە و تا ساڵانی هەشتاكانی سەدەی بیستەم، وەك ئەكتەر بەشداری كردووە لە فیلمەكانی هەردوو دەرهێنەری پۆڵەندی ئاندژێی ڤایدا و كژی شتۆڤ زانووسی، سێ جار كاندید كراوە بۆ خەڵاتی ئۆسكار، جگە لەوەی ئێستا وەك سینارێست و دەرهێنەر ناوێكی گرنگی سینەمای پۆڵەندیە.

 

(2) لاسۆ ئادەمیك لە 1942 لە چیكۆسلۆڤاكیا لەدایك بووە، ساڵی 1972 سینەمای لە پراگ تەواو كردووە، لە سەرەتای هەشتاكانی سەدەی بیستەم تا سەرەتای نەوەتەكان دەرهێنەری گروپێكی شانۆیی ناسراوی وارشۆ بووە، لە بیست ساڵی رابردووشدا كراوە بە بەڕێوەبەری ئۆپێرای كراكۆڤ، جگە لە كاری شانۆیی بەردەوام وەك دەرهێنەرێكی سینەمایی لە سینەمای پۆڵەندیدا كاری كردووە، لەپاڵ دەرهێنەری بەشێك لە كارە شانۆییەكان بۆ تەلەفزیۆن، ئەوەش هەر لەو كاتەوەی كە لە 1973 شانۆگەریی "پەتا سپیكەی" بۆ تەلەفزیۆن تۆمار كرد. دوای ئەوەی وەك كارێكی سینەمایی پێشكەشی كردبوو، وەك كاری شانۆییش تۆماری كردەوە. لە كارەكانی دواتری "پیلیاس و مێلیساندا" ی مۆریس مەتەرلینگ و "بۆریس گۆدۆنۆڤ" ی پوشكین و هەروەها بەهاوبەشی لەگەڵ هاوسەرەكەی خاتوو ئاگنیێشكا هۆڵەند چەند نمایشێكی شانۆییان پێشكەش كردووە، لەوانە: "كۆشك" ی كافكا و "لۆرێنساچیا" ی فرێد دی مۆسێت. هەروەها یەكێك لە دەركەوتنە بەراییەكانی ساڵی 1975 بووە لە شانۆگەریی "دارستان" كە بۆ ئەو وەك سەرەتایەكی گرنگی دەركەوتنی دادەنرێت، بەهۆی ئەوەی لە شانۆگەرییەكی دەرهێنەر ئۆسترۆفسكی بەشداری كردووە، لە كارە گرنگەكانی ئەو دەرهێنەرە كە لەنەخشەی شانۆی پۆڵەندیدا گرنگ سەیری دەكرێت، سەرباری شانۆگەریی كۆشك، ئەم كارانەی ترین: "سێ قروشەكەی" برتۆلد برێخت و "ئۆپۆ پاشای"ی ئەلفرێد گاری و "تەرمی كۆمپانیای درووستكراو" ی داریۆ فۆ. ساڵی 2010 وەك ئەكتەر لە شانۆی ئۆپێرای فرۆسلاڤ رۆڵی میوزیكژەن فریدریك چۆپین دەبینێت لە كارێكی دەرهێنەر گیاسۆمۆ ئۆرێفیتسی، ئەو دەرهێنەرە كارەكانی لە بواری ئۆپێرا و سینەمادا تا ئەمڕۆش گرنگییەكی تایبەتی هەیە، بۆیە گەر دەرفەت بگونجێت شایستەی ئەوەیە نووسینی تایبەتی بۆ تەرخان بكرێت.    

 

(3) هەندێك جار پۆڵەندا تاوانبار دەكرێت بەوەی لە تاوانی هۆلۆكۆستدا ناڕاستەوخۆ بەشدار بووە، بەهۆی ئەوەی هاوكاریی ئەڵمانەكانی كردووە، بەتایبەت ئیسرائیل تۆمەتی ئەوە دەخاتە پاڵ پۆڵەندا.