كوردانی سۆڤیەت لە سوپای سووردا لە جەنگی دووەمی جیهانیدا

 

 

 

 

بەگوێرەی سەرچاوە و بەڵگە میژووییەكان، سەرەتای پەیوەندییەكانی كورد و رووس دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی شەڕەكانی نێوان قەیسەر و ئیمپراتۆریی رووسیا لەگەڵ هەردوو ئیمپراتۆریی سەفەوی و عوسمانییەكان. بە بڕوای كوردناسی بەنێوبانگی رووس (تاتیانە ئەریستۆڤ)ە كە لە پەرتووكی (كوردی زە كەڤكازیا - كوردەكانی ئەودیوی قەفقازیا) ئاماژەی پێكردووە یەكەمین دیكۆمێنتی یاسایی سەبارەت بە بوونی كورد لەنێو ئیمپراتۆریی رووسیادا دەگەڕێتەوە بۆ پەیماننامەی گوڵستانی ساڵی ١٨١٣ی زایینی نێوان ئیمپراتۆریی رووسیا و سەفەوییەكان، هەروەها پەیماننامەی توركمانی ساڵی ١٨٢٩ نێوان ئیمپراتۆریی رووسیا و عوسمانییەكان. 

 

بەگوێرەی پەیماننامەی گوڵستان مافی نیشتەجێبوون دراوەتە نەتەوەكانی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی سەفەوییەكان بۆ ئەوەی لەنێو خاكی ئیمپراتۆریی رووسیادا بژین. لە یەكەمین سەرژمێری دانیشتووانی ئیمپراتۆریی رووسیا لەساڵی ١٨٩٧، كوردانی موسڵمان و كوردانی ئێزدی ژمارەیان ٩٩٤٤٩ كەس بووە. لە سەرەتای سەدەی ٢٠دا، كورد لەنێو ئیمپراتۆریی رووسیا بەفەرمی وەك یەكێك لە نەتەوە زۆرینەكانی نێو ئیمپراتۆریی رووسیا هەژماركران. لەم بارەوە چەتۆیێڤ لە پەرتووكە پربایەخەكەی بە ناوی ( مێژووی پەیوەندییەكانی رووسیا و كورد، باس لە پێدانی وڵاتینامە بۆ یەكەمین جار لە ژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆریی رووس بە ٤٠٠ خیزانی كورد دەكات، لە ساڵانی نێوان ١٨٠٥ بۆ ١٨١٣. دواتر ١٠٠٠ خێزانی دیكەی كورد لە ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی ئێران و ٢٥٠ خێزانی دیكەی سەر سنوورەكانی ئیمپراتۆریی عوسمانییەكان مافی نیشتەجێبونیان لە ناوچەكانی ناگۆرنی كارەباخ پێدرا.

 

كوردانی سۆڤیەت بەو كوردە نیشتەجێبوو و لەدایكبووانەی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆریی رووسیا و یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو و، هەروەها وڵاتانی یەكێتی دەوڵەتانی سەربەخۆی ئێستا دەگوترێت. ژمارەی دیاریكراوی كوردانی سۆڤیەت لەبەر زۆر هۆكاری سیاسی و كۆمەڵایەتی، ( تواندنەوە و راگواستن) كە كوردانی سۆڤیەت رووبەڕووی بوونەتەوە،‌ لەبەر دەست نییە. 

 

بەگوێرە چەند ئامارێكی نافارمی كوردانی سۆڤیەت 2٪ی كوردانی هەموو دنیا پێكدەهێنن. زۆرجار ئەوان بە گرنگترین و مێژوویترین دیاسپۆرای كورد لە دنیادا هەژمار دەكرێن. لەگەڵ ئەوەی ئەمڕۆ بە ناوچەیەكی فراوان لە زۆربەی وڵاتانی سۆڤیەتی كۆندا بڵاوبوونەتەوە، بەڵام كوردانی سۆڤیەت بەشێوەیەكی گشتی دابەشی سەر چوار بەش دەكرێن:

 

١- كوردانی توركمانستان، دێرینترین دیاسپۆراكانی كوردن ، نزیكەی ٣٠٠ ساڵ لەمەوبەر روویان لەو ناوچەیە كردووە كە ئەمڕۆ بە توركمانستان ناسراوە. ژمارەیان بە ٣٠٠ هەزار كورد مەزندە دەكرا دواتر ٩٠٪یان رووبەڕووی راگواستنی زۆرەملێ بوونەوە و بەشێكیشیان ئارەزوومەندانە كۆچیانكرد. ژمارەیەكی كەمیان لە شارە جیاوازەكانی ئەو وڵاتەدا ماونەتەوە و دەژین. 

 

٢- كوردانی ئەرمینیا و ناخیچێڤان (كە بەشێكی ناوچەی ناگۆڕنی كارەباخ) و كوردانی جۆرجیا. كورد لەو ناوچانە لە سەتەكانی ١٨و١٩ پەیدابوون، لەساڵی ١٨٠٤ بۆ ١٨١٤ لەسەردەمی شەڕەكانی ئیمپراتۆری عوسمانی و رووسەكان لە كوردستانی باكوور هاتوون. كوردانی ئەرمینیا لەنێوان ٣٥ بۆ ٤٠ هەزارە، كوردانی كارەباخ نزیكەی ١٠ هەزار كەسن. 

 

بەشەكەی دیكەیان كە دەكەونە جۆرجیا بەهەمانشێوە لە سەتەكانی ١٩ و ٢٠ پەیدابوون، كە بەشێكیان لە كوردستانەوە هاتوون، بەشەكەی دیكەیان كوردی ئەرمینیان و بەهۆی راگواستنەكانی ساڵانی ١٩٣٧ و ١٩٤٤ لەلایەن ستالینەوە چونەتە جۆرجیا. ژمارەی كوردانی جۆرجیا ئەمڕۆ نزیكەی ٤٠ بۆ ٥٠ هەزار كەس مەزندە دەكرێت.

٣- بەشی سێیەمیان بەهەمانشێوە لە ئەنجامی راگواستنەكانی ساڵانی ١٩٣٧ و ١٩٤٤ بڵاوبوونەتەوە بەنێو زۆربەی وڵاتانی سۆڤیەتی پێشوو، لەوانە رووسیا، كازاخستان، قرغیستان، بەشێكی كەمیشیان لە ئۆكرانیا و ئۆزباكستان و بیلارووسیان. بەگوێرەی گێڕانەوەكانی كوردانی كازاخستان، نزیكەی ٢٠٠ بۆ ٢٥٠ هەزار كورد لە كازاخستان هەن. 

هەروەها لەنێو خاكی رووسیای فیدراڵ پشتبەستن بە سەرژمێری ساڵی ٢٠١٠ی رووسیا، لەو سەرژمێریەدا ٢٣٢٣٢ كەس وەك كورد و ٤٠٥٨٦ كەس وەك ئێزدی خۆیان سەرژمێر كردووە. بەڵام لە هەمانكاتدا پشتبەستن بە دیكۆمێنتێكی پەرلەمانی رووسیا، نزیكەی ٢٥٠ هەزار كورد لەنێو خاكی رووسیادا دەژین. 

٤- كوردانی ئازربایجان هەزاران ساڵە لەسەر ئەو زەویە نیشتەجێن. بەگوێرەی هەندێك سەرچاوەی مێژوویی كورد نزیكەی ٢٠٠٠ هەزار ساڵ لەمەوبەر لەو ناوچەیەدا ژیاون . 

 

جێگەی ئاماژەیە بەگوێرەی زانیارینامەی سۆڤیەتی ساڵی ١٩٣٧، نیوەی زیاتری كوردانی سۆڤیەت لە ئازربایجان دەژیان، ئێستاش ژمارەیان بە زیاتر لە 500 هەزار كەس مەزندە دەكرێت. بەڵام بەداخەوە كوردانی ئازربایجان زیاتر لە هەمووان كەوتوونەتە ژێر كاریگەری تواندنەوە، زۆربەیان زمان و كولتووری نەتەوەی خۆیان لەبیركردووە. وەك دەگوترێت سەرۆكی ئازربایجانیش ئیلخام ئەلیێڤ كوردە. دوای رووخانی یەكێتی سۆڤیەت مافی كورد پشتگوێخرا، ناوچەیەكی دیاریكراو و تایبەتیان وەك زۆربەی گەلانی دیكەی سۆڤیەت بە كوردانی سۆڤیەت رەوا نەبینی .

كوردانی سۆڤیەت لەڕووی ئایینییەوە موسڵمان و ئێزدین. كوردانی نیشتەجێی جۆرجیا و ئەرمینیا و بەشی زۆرینە لە رووسیا لەسەر ئایینی ئێزدین، كوردە نیشتەجێیەكانی كازاخستان و قرغیستان و ئازربایجان و ئۆزپاكستان و توركومانستان و بەشێكی رووسیاش موسڵمانن. لە دەیەی نەوەتەكانی سەتەی رابردوودا، پرسی كوردستانی سوور دووبارە زیندوبووەوە، بەڵام دواتر دامركێندرایەوە بەهۆكاری سیاسی دەرەكی و دژایەتییەكانی پارتی كرێكارانی كوردستان بە قسەی وەكیل مستەفایێڤ. لەسەردەمی نوێدا لەسەر ئاستی ئەندام پەرلەمانێك لە هەریەك لە وڵاتانی رووسیا و ئەرمینیا و جۆرجیا بەشدارن لە سیستەمی سیاسی ئەم دەوڵەتانە.

 

لە هەمانكاتدا فیدراسیۆنی كوردانی سۆڤیەت لە ساڵی ٢٠١٦ دوای هەوڵ و ماندووبوونێكی زۆرمان وەك دامەزراوەیەكی سیاسی و كۆمەڵایەتی و كولتووری لە كوردە نیشتەجێبوەكانی وڵاتانی سۆڤیەت كۆن پێكهاتووەو، دەستیانكردووە بە چالاكی لە بواری كولتووری و كۆمەڵایەتی و سیاسی. لە راستیدا دەرفەتێكی زێڕینە بۆ هەرێمی كوردستان، هیچ نەبێت بۆ بنیاتنانی پەیوەندییەكی بەهێز لە رێگەی ئەم فدراسیۆنەوە لەگەڵ كوردانی سۆڤیەت و ئەو وڵاتانە. 

 لە ماوەی سەردەمی فەرمانڕەوایی هەردوو ئیمپراتۆریی رووسیا و عوسمانی ١٢ جار شەڕی گەورە لەنێوانیاندا روویداوە. لەكاتی جەنگەكاندا كورد جێگەی بایەخ و گرنگی هەردوولا بووە، بەتایبەتی بۆ ئیمپراتۆریی رووسیا. 

 

هەمووكات وەك لایەنێكی كەموكورتی ژێردەسەڵاتی عوسمانییەكان تەماشای كوردیان كردووەو، لە ماوەی جەنگ و ئاڵۆزییەكانی نێوانیان هەوڵی بەكارهێنانی كوردیان داوە. لە ماوەی حوكمڕانی ئیمپراتۆریی رووسیا پەیوەندییەكی تووندوتۆڵ هەبووە لەنێوان كورد بەگشتی و رووس و نەتەوە قەفقازییەكاندا. كورد وەك نەتەوەكانی دیكەی قەفقاز مافی ژیان و بەشداریكردنی لە دەسەڵات و سوپادا هەبووە. مینۆرسكی دیپلۆمات و كوردناسی بەنێوبانگی رووس دەنووسێت كورد لەنێو سوپای ئیمپراتۆریی رووسیا خاوەن هێزێكی تایبەت بوون لەنێو ریزەكانی سوپای رووسیا و دژی عوسمانییەكان جەنگاون.                                       

 

 

دوای شۆڕشی ئۆكتۆبەر و هاتنە سەر دەسەڵاتی بەلشەڤییەكان لەساڵی ١٩١٧ تاوەكو رادەیەكی زۆر گۆڕانكاری بەسەر سیاسەتی رووسیادا هات. كاتێك شۆڕشی‌ ئۆكتۆبەر سەركەوت، لەسەرەتادا یەكێك لە كارە هەرە گرنگەكانی شۆڕشگێڕانی سۆڤیەت و لینین كە لە بەرژەوەندی كورد كردیان، شەرمەزاركردنی‌ پەیماننامەی‌ سایكس-پیكۆی ١٩١٦ بوو. لە كۆنگرەی‌ گەلانی‌ رۆژهەڵات لە ساڵی ١٩٢٢ لە باكۆی پایتەختی ئازەربایجان، كە لینین و بەلشەڤییەكان پەسەندیان كرد. دواتر دروستبوونی كۆماری كوردستان (كوردستانی سوور)ی بەدوای خۆیدا هێنا و تاوەكو ساڵی ١٩٢٩ بەردەوام بوو. هەرچەندە شۆڕشی ئۆكتۆبەر و یەكێتی سۆڤیەت تاوەكو لینین لە ژیاندا بوو رۆڵێكی یەكجار گرنگی گێرا لە ژیانی كوردانی سۆڤیەت. لە سەردەمی یەكێتی سۆڤیەتدا كورد لە نەخوێندەواری و دواكەوتوویی رزگاربوون، هەر لەو سەردەمەدا كوردانی سۆڤیەت چوونە بەر خوێندن لە كۆمار و شارە جیاوازەكانی مۆسكۆ و لینینگراد و باكۆ و یێریڤان ..هتد، لە هەمانكاتدا رۆژنامەی (رییاتازە)‌ و رادیۆی دەنگی كوردی یێریڤانیان دامەزراند كە رۆڵێكی زۆر گرنگیان لە ژیانی كوردانی سۆڤیەتدا گێڕاوە. چەندان شاعیر و هونەرمەند و زانا و كوردناس و رۆژهەڵاتناسی بەنێوبانگیان تێدا دەركەوت. بەڵام بەداخەوە دواتر زۆر بەڵگە و دیكۆمێنت ئاشكرابوون كە باس لە رۆڵی كاریگەری سۆڤیەت دەكەن لە دژی مافەكانی گەلی كورد كە لە پەیمانی سیڤەردا هاتبوون. هەروەها توركەكان لە رێگەی كۆماری ئازربایجانی سۆڤییەتەوە بەردەوام دژایەتی ئەم قەوارە كوردییەیان كردووە، هەر ئەم دژایەتیكردنە بووە هۆكاری ئەوەی كورد خۆیان داوابكەن ئەو یەكە كارگێڕییەیان هەڵبوەشێتەوە. ئەم سیاسەتەی كاربەدەستانی ئازەربایجان بەدڵنیاییەوە دەستی توركە كەمالیستەكانی تێدابووە. مارشاڵی یەكێتی سۆڤیەت ئیڤان باگرەمیان لە یاداشتەكانیدا ئاماژەی بە قارەمانیی كوردانی سۆڤیەت كردووە لەنێو سوپای سۆڤیەتدا دژی فاشیزم. لەگەڵ ئەو سیاسەتە خراپانەی ستالین و راگواستنیان بە زۆرەملێ. 

 

 كوردانی سۆڤیەت سێ جار رووبەڕووی سیاسەتی رەگەزپەرستی و راگواستن بوونەوە بە بیانووی هاوكاریكردنی دووژمن، بەتایبەتی ساڵانی ١٩٣٧ و ١٩٤٤. بەڵام وەك د.كنیاز سەرۆكی فدراسیۆنی كوردانی سۆڤیەت ئاماژەی پێدەكات، راگواستنی ١٩٨٨ و ١٩٩١ بەهۆكاری شەڕی ناگۆڕنی كەراباخ، ئارەزومەندانە بوو، بۆیە كوردانی ئێزدی بە بیانووی موسڵمان نەبوون توانیان بمێننەوە‌ لە ناوچەكانی خۆیان بەتایبەتی لە ئەرمینیا و جۆرجیا. 

 

شەڕی دووەمی جیهانی كە ٦ ساڵی خایاند لەنێوان بەرەی هاوپەیمانان (سۆڤیەت و ئەمریكا و بەریتانیا و فەرەنسا و چین ..هتد) دژ بە بەرەی فاشیزم و نازی ( نازی ئەڵمانیاو ئیتالیای فاشیزم و ژاپۆنی دیكتاتۆر). چەتۆیێڤ لە پەرتووكی بەشداری كورد لە شەری نیشتیمانی گەورە لەساڵی ( ١٩٤١- ١٩٤٥) دەنووسێ : كوردانی سۆڤیەت لە ماوەی شەڕی دووەمی جیهاندا رۆڵ و بەشداری كارایان هەبوو دژی نازی و فاشیزم، بگرە چەند سەركردەو قارەمانێكیان تێدا هەڵكەوت و چەندین كەسایەتی دیار كە لەم شەڕانەدا كوژراون نازناوی پاڵەوانی نیشتیمانی سۆڤیەت و رووسیایان پێدراوە.

 

هەرچەندە ژمارەیەكی زۆر كورد نازناو و مەدالیای پاڵەوانیەتی سۆڤیەتان پێبەخشرا، بەڵام بەهۆی ناو و نازناوەكانیان كە هەمان ناو و نازناوی میللەتی ئەو كۆمار و ناوچانەی تێیدا ژیاون بەكارهێناوە وەك نازناوی ئازەری و ئەرمەنییەكان. لەوانە پاڵەوانی سۆڤیەت و خاوەنی مەدالیای سەركەوتن ب. ئەنامالائێڤ، د.خ فارۆێڤ، ی.ئ ماخمودیان، ئ.ئ ئوسمانۆڤ ئ.ی شارۆێڤ، گ.ر داڤیدۆڤ ، م.م میرزۆێڤ، د.ۆ ئەدژۆێڤ، خ.ش مورادۆڤ لژافۆ ئامۆیان سیباندۆڤ، باكیر مستەفایێڤ ئاڤاز ڤێردیێڤ، س.م دژافارۆڤ، و.ئ ئازمانۆڤ، ر.ئ داڤرێشیان، قەناس بەدەست ن.ئ نەڤرۆزۆڤ كە لە ساڵی ١٩٤٢زیاتر لە ٣٠ سەربازی دووژمن و قەنناس بەدەست دەپێكێت، پۆڵاتبێگەڤە فەریق عەگیدەفیچ، هەروەها باس لە رۆڵی سەركردەی هێزی دەریاسی ئازەربایجان بەناوی جەنگیز یێڵدرم دەكات كە رۆڵێكی زۆر گرینگیان گێڕاوە لە چەسپاندنی دەسەڵاتی سۆڤیەت لە ناوچەكانی سیبیریا و قەفقازدا. هەروەها زۆر كوردی دیكەی سۆڤیەت مەدالیای پاڵەوانی سۆڤیەتیان پێبەخشراوە.

 

 

لەو چەند ساڵانەی رابردوودا پرسی كورد و ماف و هەڵوێستەكانی رابردوو و ئێستاشمان چالاكانەتر و زیاتر لە هەموو كات لەسەر ئاستی باڵای دەوڵەتان هەڵدەسەنگێندرێ و لێكدانەوەی جیاواز بۆ كورد دەكرێت. ئەمڕۆ قەیرانێكی دیكەی نێودەوڵەتی لەنێوان بەشداربووان و سەركەوتوانی جەنگی دووەمی جیهانی سەریهەڵداوە لەسەر نووسینەوە و گێڕانەوەی مێژوو و رووداوەكانی جەنگ و دەستكەوتەكانی، بەجۆرێك رۆژانە زۆر لێدوانی جیاواز لەسەر ئاستی دیپلۆماسی وڵاتانی دنیا لەسەر ئەم بابەتە دەدرێت، بەتایبەتی لەنێوان رووسیا و دەوڵەتانی ئەوروپا و ئەمریكا. تاوەكو كار گەیشتە ئەو ئاستەی سەرۆك پوتین لەسەر هەڵوێستێك باڵیۆزی پۆڵەندا لە ئەڵمانیا بە حەرامزادە و بەراز وەسف بكات. 

 

دەوڵەتانی جیهان لە بەرژەوەندی نەتەوەی خۆیان رووداوەكان باسدەكەن و دەینووسنەوە. گەلی كورد بە زۆر هۆكاری جیۆسیاسی كەوتووەتە چەقی زۆربەی رووداو و ململانێ یەك لەدوایەكەكانی سەردەمی نوێ. ئەوەی پەیوەندی بەو قەیرانەوە هەیە لەلایەك دەوڵەتێكی وەك رووسیا، كورد وەك بەشداربوو لە سەركەوتنە مەزنەكانی جەنگی دووەمی جیهانی دژ بە فاشیزم هەژمار دەكات و بانگهێشتی ئاهەنگی سەركەوتنەكانی ئەم رووداوە مێژووییەمان دەكات، لەلایەكی دیكەوە دەوڵەتێكی وەك ئەمریكا كە هاوپەیمانی سۆڤیەت و دەوڵەتانی دیكەی سەركەتووبوو لە جەنگی دووەمی جیهانی دژ بە فاشیزم، گلەیی و گازاندە ئاراستەی كورد دەكات كە گوایە هاوكاری سوپای ئەمریكایان نەكردووە لە جەنگی دووەمی جیهانیدا.                              

      

 ٩ ئایاری ٢٠١٨ یادی ٧٣ ساڵەی سەركەوتنی رووسیا بوو بەسەر نازیزمدا. رووسیا بۆ یەكەمین جار بانگهێشتی هەرێمی كوردستانی كرد بۆ بەشداریكردن لەم سەركەوتنە مەزنە و ئاهەنگێڕان بەم بۆنەیەوە. زۆر كەسایەتی سیاسی دیاری جیهانی لەوانە سەرۆكوەزیرانی ئیسرائیل ئامادەی ئەو رێوڕەسمە بوون. نێچیرڤان بارزانی، بەنوێنەرایەتی كورد و كوردستان، كە سەرۆكوەزیران بوو و بەشێكی دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێمی كوردستانیشی پێدرابوون بەشداری یادی ٧٣ ساڵەی سەركەوتنی سۆڤیەتی بەسەر فاشیزمدا كرد. بەشداریكردنی نێچیرڤان بارزانی ئاماژەی بایەخدان و گرنگی دەوڵەتی رووسیا بوو بە پێگەی هەرێمی كوردستان لەنێو كوردانی هەموو دنیا و هاوكێشەكانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و جیهان بەگشتی.

 

پێشكەشكردنی نامیلكەیەك لەلایەن نێچیرڤان بارزانییەوە بە سەرۆكی رووسیا ڤلادیمێر پووتین بە ناوی (پەرتووكی یادەوەرییەكان) كە نێوەڕۆكی نامیلكەكە باس لە بەشداری كوردانی سۆڤیەت دەكات لەتەنیشت گەلی رووس و نەتەوەكانی دیكە دژی فاشیزم، كە خۆم بە هاوكاری ماڵپەڕی (رییاتازە) دروستكەر و دانەری ئەم نامیلكە مێژووییە بووم. ئەم نامیلكەیە لە كۆمەڵێك سەرچاوە لە نووسینەكانی چەتۆێڤ و ئەو زانیارییە تازانەی لەلایەن خزم و كەسوكاری بەشداربووانی كوردانی سۆڤیەت لە جەنگی دووەمی جیهانی نێردرابوون كە ماوەیەكی زۆرە لەگەڵ ماڵپەڕی رییاتازە خەریكی كۆكردنەوەیانین، بەرنامەمان وابوو بۆ ساڵیادی ٧٥ی سەركەوتن بەسەر فاشیزم‌ ئەم نامیلكەیە بكەینە پەرتووك و بە چوار زمانی جیاواز بڵاوبكرێتەوە، بەڵام بەهۆی هاتنە پێشی كۆڤید-١٩، پڕۆژەكەمان راگرت بۆ كاتێكی گونجاو.

 

گرنگی ئەم پڕۆژە دیكۆمێنتارییە لەوەدایە، لەلایەك ئێمە وەك یەكەمین دامەزراوەی یاسای نیـمچە دەوڵەتی كوردی لە هەرێمی كوردستان نیشانی دوڵەتانی دنیا و رووسیاش دەدەین كە شانازی بە هاوكاری و پشتگیری شۆڕشگێرە مێژووییەكانمان دەكەین لەهەر شوێن و جێگایەكی ئەو جیهانە بن و دەمانەوێ ئەم رووداوانە بكەینە هۆكاری بنیاتنانی پەیوەندی باشتر و گەورەتر لەگەڵ رووسیا. لەهەمانكاتدا دەتوانین وەك بەڵگەیەكیش بیانخەینە بەردەستی سەرۆك ترامپ كە گلەیی هەبوو كورد كە لە شەڕی دووەمی جیهانی هاوكاری ئەمریكا و هاوپەیمانانی نەكردووە دژی فاشیزم. لەوبارەوە رۆژهەڵاتناسی رووس دكتۆر نیكۆڵای بوگای دەڵێت كورد لە جەنگی دووەمی جیهانی رۆڵێكی زۆر گرنگ و گەورەتریان گێراوە لەوەی باسدەكرێت، تەنانەت هێزێكی فیدایی كوردی كە ژمارەیان ٤٠٠ سەربازبووە لەنێو سوپای سۆڤیەت بەشداری ئازادكردنی ئەوروپای رۆژهەڵات و تەنانەت ئەڵمانیا و نەمسا و شەڕی نۆرماندی فەرەنسایان كردووە، دواتریش هەموویان بوونەتە قوربانی. 

 

رووناكبیری گەورەی رووس میخایل لۆمانۆسۆف دەڵێت، ئەو میللەتەی رابردووی خۆی نەزانێت، داهاتووشی نییە.                                                      

 

١- تاتیانە ئەرستۆڤە. كوردەكانی ئەودیو قەفقاز.١٩٦٦

٢- خالید چەتۆیێڤ. مێژووی پەیوەندیەكانی رووسیا و كورد. ١٩٧٠

٣- خالید چەتۆیێڤ. بەشداری كوردانی سۆڤیەت لە جەنگی گەورەی نیشتیمانی ١٩٤١-١٩٤٥. چ/ن ٢٠١٣ 

٤- د. دانەر ئەبوبەكر. پەرتووكی كورد لە سیاسەتی رووسیادا.٢٠١٩

٥- ستانیسڵاڤ ئیڤانۆڤ. چارەنووسی كوردانی سۆڤیەت.٢٠١٤

٦- سایتی ئەلیكترۆنی رییاتازە. كوردانی سۆڤیەت. ٢٠١٦.