هەڵەیەک روویدا! دووبارە هەوڵبدە
رووداو دیجیتاڵ
لە کۆی 3,689 کیلۆمەتر سنوورى عێراق لەگەڵ وڵاتانى دراوسێ، کێشەی لە 2،694 کیلۆمەتریدا هەیە؛ سنوورى ئاوى لەگەڵ کوێت، وشکانى لەگەڵ ئێران و سووریا، ئاسمانى لەگەڵ تورکیا، ناکۆکییان لەسەرە، ئەوە لەکاتێکدایە کە دادگەى فیدراڵیی عێراق رێککەوتنێکى سنووریى هەڵوەشاندەوە کە 10 ساڵە عێراق پەسندیکردووە، زۆرترین پشکى کێشەى سنوورى عێراق لەگەڵ تورکیا و ئێران بەر هەرێمى کوردستان کەوتووە، کە بە هۆیەوە لە چوار دەیەى رابردوودا زیاتر لە 250 گوند لەسەر سنوورەکەى چۆڵکراون.
عێراق 3,631 کیلۆمەتر سنوورى وشکانى لەگەڵ شەش وڵاتدا هەیە، هەروەها 58 کیلۆمەتر سنوورى ئاوى لەگەڵ ئێران و کوێت کە بەتێکڕا دەکاتە 3,689 کیلۆمەتر، بەڵام بە درێژایی 2694 کیلۆمەتر کێشەى سنوورى هەیە، کوێت کەمەکەیەتى و ئێران زۆرترینە، واتە لە زیاتر لە سێیەکى سنوورەکەى کێشە هەیە.
کوێت؛ ئاوێک ئاگرى ناکۆکى گرتووە
یەکێک لە مشتومڕە گەرمەکان کێشەى سنوورى ئاویی کوێتە. بەتایبەت دواى ئەوەى دادگەى باڵاى فیدراڵیی عێراق لە 14ى ئەیلوولى 2023، روونکردنەوەیەکى بڵاوکردووەتەوە لەسەر بڕیارێکى بۆ بە نادەستووریى رێککەوتنێکى نێوان عێراق و کوێت لەبارەى جووڵەى کەشتیوانى لە بەندەرى خور عەبدوڵاى سنوورى ئاوى نێوان هەردوولا لە کەنداوى عەرەب.
دادگەی فیدراڵى رایگەیاند، رەتکردنەوەى ئەو یاسایە لە 4ى ئەیلوول لەسەر بنەماى بڕگەى چوارى مادەى 61ى دەستوور بووە. ئەو بڕگەیە دەڵێت پەسندکردنى رێکەوتننامە نێودەوڵەتییەکان پێویستى بە دەنگى دوو لەسەر سێى ئەندامانى پەرلەمانە، دادگەکە دەشڵێت: "ناکرێت دەستوور پەکبخرێت لەپێناو یاسایەکى خۆجێیی کە لەدژى بێت."
ئەو پەیماننامەیە بەلاى دادگەى فیدراڵییەوە لەڕووى دەستوورییەوە کاریگەرى نەماوە کە لەساڵى 2013 لە پەرلەمانى عێراق پەسند کرا، ئەو کاتەى نوورى مالیکى سەرۆکوەزیران بووە.
ئەم رەتکردنەوەیە کەم نەبوو، کێشەیەکى کۆنى سنوورى بۆ عێراق لەگەڵ کوێت تازە کردەوە، کوێت دەستبەجێ کاردانەوەی هەبوو.
لە دواى بڕیارەکەى دادگەى فیدراڵى، سێ جار وەزیرانى دەرەوەى ئەنجوومەنى هاریکارى کەنداوى عەرەبی بەیاننامەیان لەدژى دەرکردووە، کە پەیامەکانیان بۆ عێراق ئەوە بوو دەبێت پابەند بێت بەو پەیماننامەیەوە.
ئێران، ئاسایشى سنوور بەرامبەر مادەى هۆشبەر
19ى ئەیلوولى 2023 دوا وادە بوو بۆ جێبەجێکردنى رێککەوتنێکى ئەمنى کە لە 19ى ئادار لە نێوان ئێران و عێراق واژۆ کرابوو، کە گرنگترین خاڵەکانى نەهێشتنى مەترسیی سنوور بوو لەسەر ئێران و دوورخستنەوەى هێزە دژبەرەکانى ئەو وڵاتە لەسەر سنوورەکانى، کە مەبەست لێى هێز و پارتەکانی رۆژهەڵاتى کوردستان بوو لە هەرێمى کوردستان، لە بەرامبەردا کۆمارى ئیسلامى ئێران بەگوێرەى رێککەوتنەکە دەبێت رێگرى بکات لە قاچاخبردنى مادەى هۆشبەر و دزەکردنى کرێکارانى بیانى لە سنوورکەیەوە بۆ عێراق.
سنوورى نێوان عێراق و ئێران 1,458 کیلۆمەترە کە درێژترین سنوورى عێراقە لەگەڵ وڵاتانى دراوسێى و نزیکەى سێیەکى سنوورەکەیەتى هەر لە بەسرەوە تاوەکو دەگاتە هەرێمى کوردستان، کە زۆرترینى لە سنوورى دەسەڵاتى حکومەتى فیدراڵییە، ئەو رووبەرە پاراستن و تووندکردنەوەى ئەستەمە بەتایبەت ئەگەر پرسەکە پەیوەنداربێت بە کرێکارى قاچاخ و مادەى هۆشبەرەوە، کە دوو سەرئێشەى گەورەن بۆ عێراق لەگەڵ سنوورى ئێران.
کێشەى سنووریى عێراق لەگەڵ ئێران نوێ نییە؛ لەساڵى 1937ـەوە کە یەکەم پەیماننامە لەنێوان عێراق و ئێران واژۆ کرا بۆ دیاریکردنى سنوور، کێشەکە هەر بەردەوام بوو، بەتایبەت لەسەر سنوورى شەتولعەرەب.
لەساڵى 1975 و لەچوارچێوەى رێککەوتنامەى جەزائیر یەکێک لە بڕگە و ئامانجەکانى تایبەت بوون بە چارەسەرى کێشەکانى سنوور و نیوەى شەتولعەرەب درایە ئێران.
هەمان کێشە یەکێک بوو لە هۆکار یان لانیکەم بیانووەکانى دەستپێکردنى جەنگى هەشت ساڵەى نێوانیان لە هەشتاکانى سەدەى رابردوو کە تاوەکو 1988 درێژەى کێشا.
تورکیا.. کێشەى سنوور لە ئاسمانەوە
18ى ئەیلوولى 2023، فڕۆکەخانەى عەربەت لە سنوورى پارێزگاى سلێمانى بۆردوومان کرا، رۆژێک دواتر پەنجەى تۆمەت بۆ تورکیا و سنوور بەزاندنى راکێشرا. لیوا یەحیا رەسوول، گوتەبێژی فەرماندەی گشتیی هێزە چەکدارەکانی عێراق رۆژێک دواتر گوتى: "ئەو درۆنەی هێرشەکەی سەر فڕۆکەخانەی کشتوکاڵیی عەربەتی لە شاری سلێمانی پێکراوە، لە سنووری تورکیاوە هاتووەتە ئاسمانی عێراق."
هەمان رۆژ لەتیف رەشید، سەرۆککۆماری عێراق بە ناڕاستەوخۆ تورکیاى بە بەرپرسیاریی هێرشەکەی سەر فڕۆکەخانەی عەربەت تۆمەتبار کرد و گوتى: "ئێمە پێشتر چەندینجار بۆ تورکیامان روونکردووەتەوە کە عێراق ئامادەیە لەگەڵ لایەنە ئەمنییە پەیوەندیدارەکان دابنیشێت بۆ پڕکردنەوەی ئەو بۆشاییانەی تورکیا پێیوایە شوێنی دزەکردنی ئەو کەسانەن کە دەیانەوێت زیان بە ئاسایشی بگەیێنن، بەڵام هیچ وەڵامدانەوەیەکی راستەقینەیان نەبووە."
زۆرترین کێشەى عێراق لەگەڵ تورکیا لەسەر بەزاندنى سنوورى ئاسمانییە بۆ بۆردوومانکردنى پێگەکانى پارتى کرێکارانى کوردستان (پەکەکە)، لەگەڵ ئەوەى رووبەرى سنووریى وشکانى نێوانیان لە هەرێمى کوردستانەوە 331 کیلۆمەترە.
هەرێمى کوردستان پشکى شێرى بەردەکەوێت
پێدەچێت رێککەوتن و لێکتێگەیشتنەکان لەنێوان عێراق و ئێران لەلایەک و ئێران و تورکیا لەلایەک لەسەر سنوورەکانیان زۆر نەخوێندرێتەوە، دیفاکتۆى بوونى هێزى سەربازیى زیاتر لەو رێککەوتنانە بڕیار لەسەر پرسەکە بدات.
کامەران عوسمان، بەڕێوەبەرى دیسکى مافى مرۆڤ لە رێکخراوى سى پى تیی ئەمریکى لەکاتی بەشداریکردنى لە پۆدکاستى رووداوى عێراق ئاماژەى بەوەدا، سنوورەکانى عێراق و ئێران و تورکیا بەگوێرەى رێککەوتتنامەى نێودەوڵەتی نین، بەڵکو بەگوێرەى دیفاکتۆیە و ئەو رێککەوتنانەى کە لە نێوان ئەو وڵاتانەدا کراون بۆ ماوەیەک جێبەجێکراون، گوتیشى: "ئەو رێککەوتنانە کاتێک جێبەجێ دەکرێت کە باڵانسى هێز هەبێت لەو ناوچانە، بەڵام عێراق لە دواى 2003 هێزى لاواز بووە".
پریشکى ئاگرى چارەسەرنەکردنى ئەو کێشە سنووریانەى عێراق لەگەڵ تورکیا و ئێران هەیەتی، بەر هەرێمى کوردستان دەکەوێت، کە هاوسنوورى ئەو دوو وڵاتەیە.
کامەران عوسمان ئاشکرایکرد، لە ساڵى 1983ـەوە بەهۆى ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانى تورکیا لەسەر سنوور 158 گوند بەتەواوى چۆڵکراون، 600 گوند لە ژێر مەترسیی چۆڵکردندان، بەهۆى ئۆپەراسیۆنەکانى کۆمارى ئیسلامیی ئێرانیش نزیکەى 100 گوند لە هەرێمى کوردستان چۆڵکراون.
سووریا، سنووربەزاندن بە کاپتاگۆنەوە
سنوورى سوریا بۆ عێراق سەر ئێشەیەکى دیکەیە بە کێشەیەکى ئاڵۆزترەوە، کە درێژییەکەى دەگاتە 605 کیلۆمەتر، عێراق دوو کێشەى ئاڵۆز و مەترسیدارى لەگەڵ سنوورى سووریا هەیە، یەک لە یەکدى مەترسیدارترن، کە بریتین لە دزەکردنى پاشماوەى رێکخراوى داعش و بە قاچاخبردنى مادەى هۆشبەرى کاپتاگۆن.
وەزارەتى بەرگرى و ناخۆى عێراق بەهەردووکیان خەریکى تووندوتۆڵکردنی ئەو سنوورەن، بەڵام بەتەواوى بۆیان نەکراوە، لەوانە دانانى قوللەى چاودێرى، بەربەستى کۆنکرێتى، تەلبەند، پاسەوانى سنوور.
یەکێک لە بڕیارەکانى ئەنجوومەنى وەزیرانى عێراق لە کۆبوونەوەى 17ى ئەیلوولی ئەمساڵ ئەوە بوو کە 15 ملیار و 140 ملیۆن و 400 هەزار دینار لە بودجەى یەدەگى بارى لەناکاو بۆ دروستکردنى بەربەستى کۆنکرێتى لە سنوورى نێوان عێراق و سوریا تەرخان بکرێت.
کاپتاگۆن لە سووریا بەرهەم دەهێندرێت و عێراق و وڵاتانى دیکەى ناوچەکەى گیرۆدە کردووە، رۆژانە بڕى جیاوازى ئەو مادەیە دەستى بەسەردا دەگیرێت لە 250 هەزار دەنکەوە تاوەکو ملیۆنانە، کە لەو سنوورەوە بەقاچاخ دەبرێتە عێراقەوەو بەشێکى لە ناوخۆى عێراق و بەشێکى دیکەى هەر بە قاچاخ دەبرێتە وڵاتانى کەنداو.
ساڵانە پارەى بەدەستهاتووى بارزگانی ئەو جۆرە مادە هۆشبەرە لە سووریا نزیک دەبێتەوە لە چوار ملیار دۆلار.
کێشەیەکى دیکەى عێراق لەگەڵ سنوورى سووریا ئەوەیە، کە زۆرینەى سنوورى سووریا لەگەڵ عێراق بەدەست حکومەتى سووریاوە نییە، تاوەکو رێککەوتنى فەرمى لەگەڵ بکات تەنیا دەروازەى ئەلوبکەمال نەبێت، ئەوى دیکەى زۆربەى بەدەست هێزەکانى سووریاى دیموکرات و بەشێکیشی لەژێر هەژموونى هێزەکانى ئەمریکایە.
سکاڵا چۆن و لەکوێ تۆمار دەکرێت؟
د. یادگار کەمال، پسپۆرى یاساى نێودەوڵەتى لەکاتی بەشداریکردنى لە پۆدکاستى رووداوى عێراق گوتی، بەر لە پێشکێشکردنى هەر سکاڵایەک پێویستە هەموو ئامرازەکانى دیکەى گفتوگۆ و رێککەوتن لەبارەى کێشەى سنوورى نێوان دوو وڵاتەوە بە بنبەست گەیشتبن، ئەو کاتە سکاڵاکە لەسەر بنەماى ئەوە دەکرێت کە پەیماننامە و رێککەوتن هەبووە لەنێوان ئەو دوو وڵاتە و لەسەر ئەوە سکاڵا تۆمار دەکرێت.
د. یادگار کەمال گوتیشى: "دەبێت سکاڵاکە لە دادگەى نێوبژیوانی نێودەوڵەتى یان دادگەى دادی نێودەوڵەتى تۆمار بکرێت، لە رووى رێوشوێنەکانەوە ئەم دۆسیانە ئاسانتر یەکلادەکرێنەوە وەک دۆسیەی دیکە، وەک ئەوەى عێراق لە دادگەى ناوبژیوانیى پاریس لە دژى هەناردەکردنى نەوتى هەرێمى کوردستان تۆماری کرد".
کۆمێنتەکان
وەک میوان کۆمێنتێك بنووسە یان وەرە ژوورەوە و ههموو خزمەتگوزارییەکان بهكاربێنه
کۆمێنتێک دابنێ