ئەندامێکی لیژنەی نووسینەوەی دەستووری عێراق: نزیکەی 50 مادەی دەستوور جێبەجێ نەکراون

 

 

لە کاتێکدا دەستووری عێراق لە 144 مادە پێکدێت، ئەو ئەندامەی لیژنەی نووسینەوەی دەستوور پێی وایە، "نزیکەی 50 مادە تاوەکو ئێستا جێبەجێ نەکراون."

 

ئەندامێکی پێشووی پەرلەمانی عێراقیش ئاماژە بەوە دەکات، مادەی تایبەت بە پێکهێنانی ئەنجوومەنی فیدراڵی، گرنگترین مادەی جێبەجێ نەکراوی دەستوورە، "چونکە گەرەنتیی مافی هەرێمەکان دەکات."

 

لەلای خۆیەوە، ئەندامێکی لیژنەی یاسایی پەرلەمان هۆکاری جێبەجێ نەکردنی مادەی 140 بۆ نەبوونی یەکدەنگی لەنێو ماڵی کورد دەگەڕێنێتەوە.

 

 

ئەمڕۆ سێشەممە 21ی تشرینی یەکەمی 2025 د. وائیل عەبدوللـەتیف، ئەندامی لیژنەی نووسینەوەی دەستووری عێراق بە تۆڕی میدیایی رووداوی راگەیاند، "دەستووری عێراق یەکێکە لە باشترین دەستوورەکانی ناوچەکە و جیهان، بەڵام سارد و سڕییەکی زۆر لە جێبەجێ کردنیدا هەیە و هەندێک مادەی تێدایە پێچەوانەی بەرژەوەندیی هەندێک لایەنە."

 

دەستووری عێراق لە 144 مادە پێکدێت. د. وائیل عەبدوللـەتیف گوتی، "نزیکەی 50 مادەی دەستووری هەن کە تاوەکو ئێستا جێبەجێ نەکراون."

 

 

- مادەی تایبەت بە پێکهێنانی ئەنجوومەنی فیدراڵی

- مادەی تایبەت بە دابەشکردنی داهاتە فیدراڵییەکان لە نێوان هەرێم و پارێزگاکان

- مادەی تایبەت بە یاسا و پێکهاتەی دادگەی فیدراڵی

- مادەی تایبەت بە دەرکردنی یاسای نەوت و گاز

- مادەی تایبەت بە یاسای ئازادی رادەربڕین و خۆپێشاندان

 

بە بڕوای ئەو ئەندامەی لیژنەی نووسینەوەی دەستوور، گرنگترین ئەو مادانەی کە جێبەجێ نەکراون و پێویستە جێبەجێ بکرێن، مادەکانی تایبەت بە دابەشکردنی داهاتە فیدراڵییەکان لە نێوان هەرێم و پارێزگاکان و پێکهێنانی ئەنجوومەنی فیدراڵییە."

 

لە بڕگەی سێیەمی مادەی 121ی دەستووردا هاتووە: (پشکێکی دادپەروەرانە لە داهاتە فیدراڵییە بەدەستهاتووەکان بۆ هەرێم و پارێزگاکان تەرخان دەکرێت، کە بەشی جێبەجێکردنی ئەرک و بەرپرسیارێتییەکانیان بکات، لەگەڵ رەچاوکردنی سەرچاوە و پێداویستییەکانیان و رێژەی دانیشتووانیان.)

 

د. وائیل باس لەوە دەکات، "هەندێک لایەن هەن کە لە بەرژەوەندیاندا نییە ئەو مادانە جێبەجێ بکرێن، بەتایبەتی ئەو مادەیەی کە تایبەتە بە دابەشکردنی داهاتە فیدراڵییەکان، وەک ئەمڕۆ دەبینین داهات بە یەکسانی ناگاتە هەرێمی کوردستان و بەسرە و بەشێکی زۆری پارێزگاکانی دیکەش."

 

ئەو ئەندامەی لیژنەی نووسینەوەی دەستوور پێی وایە پەرلەمان دەبێت شوێنی جێبەجێکردنی دەستوور بێت، بەڵام رەخنە لە رۆڵی پەرلەمان دەگرێت و دەڵێت، "بەداخەوە بەشێکی پەرلەمانتارەکان لە مانگێکدا کەمتر لە 6 کاژێر دەوام دەکەن، ئەو جۆرە پەرلەمانە ناتوانێت دەستوور بەتەواوی جێبەجێ بکات و گۆڕانکاری جیدی دروست بکات."

 

 

دارا سێکانیانی، ئەندامی لیژنەی یاسایی لە پەرلەمانی عێراق بە رووداوی راگەیاند، "یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی بەردەم جێبەجێ نەکردنی مادەی 140، نەبوونی یەکدەنگییە لە نێو ماڵی کورد و حیزبە کوردییەکان لە عێراقدا."

 

لە بڕگەی دووەمی مادەى 140ی دەستوور هاتووە: ئەو بەرپرسيارێتیيەى لەسەر شانى دەسەڵاتى راپەڕاندنە لە حكومەتى راگوزەردا كە لە مادەى 58 لە ياساى بەڕێوەبردنى دەوڵەت بۆ قۆناخى گواستنەوە ئاماژەى پێكراوە، بەردەوام دەبێت و دەكەوێتە ئەستۆى دەسەڵاتى راپەراندنى هەڵبژێردراو بەگوێرەى ئەم دەستوورە بۆ ئەوەى بە تەواوى جێبەجێ بكرێت (ئاساييكردنەوە، سەرژمێرى، لە كۆتاييدا ئەنجامدانى راپرسى لە كەركووك و ناوچەكانى دیکە كە ناكۆكیيان لەسەرە، بۆ دياريكردنى ويستى هاووڵاتيیان) لە ماوەيەكى دياريكراودا كە لە مانگى 12/2007 تێپەڕ نەكات.

 

بە بڕوای ئەو پەرلەمانتارە، هۆکارێکی دیکە ئەوەیە، "بەشێکی زۆری لایەنە عێراقییەکان دژی ئەو مادەیەن، لەکاتێکدا زوڵمێکی ئاشکرایە لە کورد، کە مادەیەکی دەستووری جێبەجێ ناکرێت."

 

دارا سێکانیانی گوتی، "یاسای هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەکانی ئەنجوومەنی شۆڕشی پێشوو و  گەڕاندنەوەی زەوییەکان بۆ خاوەنە رەسەنەکانیان بەشێک بوو لە مادەی 140 و تێپەڕاندنی یاساکە زۆر گرنگ بوو، بەڵام دەبێت مادەکە بەتەواوی جێبەجێ بکرێت."

 

 

هاوکات، یووسف محەممەد، ئەندامی پێشووی پەرلەمانی عێراق و جێگری سەرۆکی لیژنەی ئەوکاتی هەمواركردنەوەی دەستووری عێراق بە رووداوی گوت، "چەندین مادەی گرنگی دەستوور هەن کە تاوەکو ئێستا یاسایان بۆ دەرنەکراوە، ئەوەش وایکردووە کە هەمیشە باس لە جێبەجێ نەکردنی دەستوور بکرێت."

 

یووسف محەممەد گوتیشی، "مادەی تایبەت بە پێکهێنانی ئەنجوومەنی فیدراڵی گرنگترینیان مادەی جێبەجێ نەکراوە، چونکە گەرەنتییەکە بۆ مافی هەرێمە فیدراڵییەکانە، بۆئەوەی بڕیارەکان تەنیا بە زۆرینە و کەمینە لە پەرلەماندا تێنەپەڕێندرێن."

 

لە مادەی 65ی دەستووری عێراقدا باسی پێکهێنانی ئەنجوومەنی فیدراڵی کراوە و دەڵێت: ئەنجوومەنێکی یاسادانان بەناوی (ئەنجوومەنی فیدراڵی) پێکدەهێنرێت، کە نوێنەرانی هەرێمەکان و ئەو پارێزگایانەی لە چوارچێوەی هەرێمێکدا رێکنەخراون، لەخۆدەگرێت.

 

بەگوێرەی ئەو مادەیەی دەستوور. پێکهاتە و مەرجەکانی ئەندامێتی و پسپۆڕییەکانی و هەموو پرسێکی دیکەی پەیوەندیدار بەو ئەنجوومەنە، (بە یاسایەک رێکدەخرێت کە بە دەنگی دوو لەسەر سێی ئەندامانی ئەنجوومەنی نوێنەران دەربچێت.)

 

د. یوسف گوتیشی، "لە ئەنجوومەنی فیدراڵیدا پارێزگا و هەرێمەکان مافی یەکسانیان هەیە، ئەوەش هاوسەنگی دروست دەکات، بەتایبەتی لە دابەشکردنی پۆستە سیادی و باڵاکاندا."