مەدخەلییەکان کێن؟ لە عێراق ئەو بزووتنەوەیە قەدەخە دەکرێت و کاردانەوەی لێدەکەوێتەوە

 

قاسم ئەعرەجی، راوێژکاری ئاسایشی نەتەوەیی عێراق، رۆژی 27ی نیسانی 2025 بە نووسراوێک بڕیاریدا رێکاری پێویست دەرهەق بە رەوتی مەدخەلیی سەلەفی بگیرێتەبەر و قەدەخە بکرێت. بە "مەترسی بۆ سەر ئاسایش نەتەوەیی و ئاشتی کۆمەڵایەتی" دەزانێت.

 

ئەو بڕیارە پاڵپشتە بە رەزامەندی محەممەد شیاع سوودانی، سەرۆکوەزیران و فەرماندەی گشتیی هێزە چەکدارەکان لە کۆبوونەوەی 1ی ئاداری 2025 .

 

پەرلەمانتارانی کەرکووک، دیالە، ئەنبار، سەلاحەدین و نەینەوا، سەرۆکی لیژنە لاوەکییەکانی بەرەنگاربوونەوەی پەڕگیری لە پارێزگاکان، بەڕێوەبەری گشتیی دامەزراوەکانی ئاینیی و خێرخوازیی لە دیوانی وەقفی سوننە و نوێنەرانی دەزگا ئەمنییەکان دەزگای ئاسایشی نیشتمانی، بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی هەواڵگری و ئاسایش لە وەزارەتی بەرگری، ئاژانسی هەواڵگری و لێکۆڵینەوەی فیدراڵی لە وەزارەتی ناوخۆ، دەزگای هەواڵگریی نیشتمانی، بەرێوەبەرایەتیی گشتیی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆری هزری، معاونیەی هەواڵگری و زانیارییەکان لە دەستەی حەشدی شەعبی لە کۆبوونەوەکەدا بەشداربوون. 

 

بڕیارەکە پشت ئەستوورە بە دەرئەنجام و راسپاردەکانی سەرجەم دەزگا ئەمنی و هەواڵگرییەکان.

 

بڕیاری قەدەخەکردنی "رەوتی سەلەفی مەدخەلی" لە عێراق، کاردانەوە و مشتومڕێکی زۆری لێکەوتووەتەوە.

 

دارا سێکانیانی، ئەندامی لیژنەی یاسایی لە پەرلەمانی عێراق، رۆژی شەممە، 24ی ئایاری 2025، بە تۆڕی میدیایی رووداوی راگەیاند، "ئەمە رێگرییە لە پیادەکردنی ئازادی بیروباوەڕ، ناکرێت پێشوەختە بڕیار لەسەر گرووپێک بدرێت، بەڵکو پێویستە بەڵگەی سەلمێنەر پێشکێش بکرێت، کە ئەمانە هەڕەشەن بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی و ئاشتیی کۆمەڵایەتی."

 

ئەندامەکەی لیژنەی یاسایی لە پەرلەمانی عێراق، لە فراکسیۆنی یەکگرتووی ئیسلامی کوردستانە، لەگەڵ ئەوەی بۆچوونی جیاوازە لەگەڵ ئەو رەوتە، بەڵام  پیێوایە، "نابێت بەم شێوەیە رێگرییان لێبکرێت، کە قەدەخەکردنی رەنگە کاریگەری و کاردانەوەی لێبکەوێتەوە هەڕەشە بۆ سەر ئاشتیی کۆمەڵایەتی دروست بکات."

 

مەحموود مەشهەدانی، سەرۆکی پەرلەمانی عێراق، رۆژی 23ی ئایاری 2025 لە راگەیێندراوێکدا گوتی، "رەوتی سەلەفی مەدخەلی کە بە جامیەش ناسراوە، دژایەتی حکومەتی نەکردووە، بەڵکو دەرچوون لە فەرمانی حکومەت و فەرمانڕەوا بە رەوا نازانێت و لە ساڵی 2003ـەوە هانی چوونە ناو ریزەکانی سوپا و پۆلیسی داوە".

 

مەحمود مەشهەدانی ئاماژەی بە بوونی هەندێک گرووپ کرد، "کە دژایەتی گرووپەکانی دیکە دەکەن و هەوڵدەدەن دامەزراوە ئەمنی و هەواڵگرییەکان بکەنە بەشێک لە ململانێکانیان، ئەمەش جێی سەرسوڕمانی کۆمەڵگەی عێراقی بە گشتی و عەرەبی سوننەیە بە تایبەتی."

 

بە گوتەی مەشهەدانی، پەرلەمان لەسەر ئەو بڕیارە لیژنەیەکی لێکۆڵینەوە پێکدەهێنێت، کە لە ئەندامانی لیژنەکانی ئەوقاف و کاروباری ئایینی، یاسایی، ئاسایش و بەرگری و  مافی مرۆڤ پێکدێت.

 

دارا سێکانیانی، ئەندامی لیژنەی یاسایی گوتی، "تاوەکو ئێستا وەک لیژنەی یاسایی بە فەرمی هیچیان پێ نەگەیشتووە."

 

سەرۆکی پەرلەمان پێیوایە، بڕیاری قەدەخەکردنەکە "لایەنێک بەسەر لایەنێکی دیکەدا بەهێز دەکات و رێگری لە ئازادی بیروباوەڕ و رادەربڕین و وتار دەکات، کە بەپێی دەستووری عێراق مسۆگەر کراون."

 

مەشهەدانی جەخت لەوە دەکاتەوە، "ئەگەر ئەم رەوتە لە ئەدەبیاتیدا بە بانگەواز و فیکر و بە وتارێکی میانڕۆیانە چالاک بێت، وەک لە کتێبە بڵاوکراوەکانیاندا هاتووە، ئەوا زۆر پێویستە زیاتر لە هۆکارەکانی بڕیارەکەی راوێژکاری ئاسایشی نەتەوەیی تێبگەین کە وەک یەکێک لە رەوتە 'زۆر مەترسیدارەکان' پۆلینی کردووە بۆ سەر ئاشتیی کۆمەڵایەتی."

 

هەر لەوبارەوە، هاوپەیمانیی سەروەری "سیادە"، بە سەرۆکایەتیی خەمیس خەنجەر، رۆژی 20ی ئەم مانگە، نیگەرانیی خۆی لەبارەی بڕیارەکەی راوێژکاری ئاسایشی نیشتمانی دەربڕی و بە " مەترسیدار" وەسفی کرد بۆ سەر ئازادی بیروباوەڕ و "لەوانەیە ببێتەهۆی تووندڕەوی". پێیوایە ئەمە "بە ئامانجکردنی چینێکی کۆمەڵگەیە و دەرگا دەکاتەوە لە داهاتوودا گرووپی دیکەش بکرێنە ئامانج."

 

هاوپەیمانیی سەروەری دەڵێت، قەدەخەکردنی یەکێک لە رەوتە سەلەفییە میانڕۆکان لە چالاکی هزری و بانگەواز لە چوارچێوەی پێکهاتەی ئیسلامی سوننی لە عێراق، نیگەرانی کردوون، بڕیارەکە سەرپێچی کردنێکی مەترسیدارە بۆ پرەنسیپەکانی ئازادی، هەڕەشەیە بۆ فرەیی لە بیروباوەڕی ئیسلامی، کە یەکێکە کە کۆڵەگەکانی فرەیی بیروباوەڕە لە وڵاتدا.

 

هاوکات داوا لە لایەنە پەیوەندیدارەکان دەکات بەو بڕیارەدا بچنەوە و پشت بە یاسا و دەستوور ببەستن، کە دەستەبەری ئازادی رادەربڕین و بیروڕا دەکات.

 

 

رەوتێکی سەلەفییە کە لە سەرەتای نەوەدەکانی سەدەی رابردوودا لە سعودیە سەریهەڵدا و دواتر بۆ وڵاتانی دیکەش پەرەی سەند. ئەم رەوتە لە بانگەواز و میتۆدی خۆیدا پشت بە دوو بنەمای سەرەکی دەبەستێت: یەکەمیان، دڵسۆزی رەها بۆ دەسەڵاتی حاکم و گوێڕایەڵی تەواو بۆ فەرمانڕەوایان و بەرگریکردن لە هەڵوێست و سیاسەتەکانیان هەرچۆنێک بێت. دووەمیان، هێرشی بەردەوام بۆ سەر نەیاران، بەتایبەتی رەوتە ئیسلامییەکانی دیکە.

 

 

ئەم رەوتە چەندین ناوی لێنراوە، لەوانە "مەداخیلە"، "رەوتی مەدخەلی"، یان "مەدخەلیە". هەموو ئەم ناوانە دەگەڕێنەوە بۆ یەکێک لە دیارترین شێخەکانیان بە ناوی رەبیعی کوڕی هادی مەدخەلی (لەدایکبووی 1932 لە سعودیە). هەروەها پێیان دەگوترێت "جامیە" کە ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ محەممەد ئەمان جامی (1931-1996) کە بەڕەچەڵەک ئەسیوبی بوو و مامۆستای رەبیع مەدخەلی بوو.

 

بزووتنەوەی مەدخەلی لە کاتی جەنگی دووەمی کەنداو لە سەرەتای نەوەدەکانی سەدەی رابردوودا سەریهەڵدا. لە بنەڕەتدا وەک کاردانەوەیەک بوو بەرامبەر بە رەتکردنەوەی بیرۆکەی داواکردنی یارمەتی لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بۆ دەرکردنی هێزەکانی عێراق لە کوەیت لەلایەن پێکهاتەکانی رەوتی ئیسلامییەوە، ئەمەش لەسەر بنەمای ئەو فەتوایانەی کە "داواکردنی یارمەتی لە غەیرە موسڵمان بۆ کوشتنی موسڵمان" رەتدەکەنەوە.  

 

رەوتەکە بە پشتیوانی بنەماڵەی حاکمی سعودیە لە سەرانسەری وڵاتەکەدا بڵاوبووەوە، چونکە بنەماڵەی حاکم وەک هاوسەنگییەک بۆ رەوتی ئیسلامیی گەشەسەندوو دەیانبینی کە دژایەتی خۆبەدوورگرتنی لە سیاسەت دەکرد، کە دەسەڵاتدارانی سعودیە دەیانویست لە گۆڕەپانە گشتییەکان وەک زانکۆ و مزگەوتەکان دوور بێت لە باس و خواس.

 

هەروەها لە وڵاتانی دیکەی عەرەبی و ئیسلامیشدا بڵاوبووەوە، لەوانە میسر. یەکێک لە دیارترین سیمبولەکانیان لەوێ محەممەد سەعید رەسلانە، خاوەنی ئەو فەتوا بەناوبانگەی کە داوای لە سەربازانی سیسی دەکرد ئەندامانی ئۆپۆزیسیۆن بکوژن.

 

 

بزووتنەوەی مەدخەلی بانگەوازەکەی لەسەر دوو بنەما دامەزراندووە، وەک چۆن ستیڤان لاکروا، نووسەری کتێبی "زەمەنی سەحوە" (زمن الصحوة) ئاماژەی پێکردووە:

 

یەکەم: گوێڕایەڵی تەواو بۆ "وەلی ئەمر" (فەرمانڕەوا)، ئەمەش لەگەڵ پابەندبوون بە رواڵەتی ئەو دەقانەی کە هانی گوێڕایەڵی دەدەن، بێ ئەوەی هیچ دەرفەتێک بۆ دەربڕینی رای جیاواز لە خواستی سوڵتان بدەن، چونکە ئەمە لەلای مەدخەلییەکان بە "جۆرێک لە دەرچوون لە فەرمان و ئاژاوەگێڕی" دادەنرێت.

 

مەدخەلی لە شیکردنەوەی بنەماکانی سوننەدا جەخت لەوە دەکاتەوە کە گوێڕایەڵی بۆ ئەو کەسەی بە زۆر دەسەڵات دەگرێتە دەست واجبە؛ بۆ رێگریکردن لە خوێنڕشتن، ئەگەر کەسێکی دیکە بە زۆر دەسەڵاتی گرتە دەست، ئەوا گوێڕایەڵی بۆ ئەو کەسە نوێیەش واجب دەبێت. 

 

ئەم گوێڕایەڵییە والی و وەزیر و موفتییەکانیش دەگرێتەوە، بۆیە گوێڕایەڵی هەموویان واجبە، تەنانەت ئەگەر ستەم و نادادپەروەریشیان لێ ببینرێت، چونکە گوێڕایەڵیکردنیان بەشێکە لە گوێڕایەڵیکردنی ئەو کەسەی کە ئەوانی داناوە یان کردوونی بە موفتی.

 

لەم سۆنگەیەوە، مەدخەلییەکان هەر جۆرە دژایەتییەک بۆ بەیاننامەکانی دەستەی گەورە زانایانی سعودیە رەتدەکەنەوە، هەروەها دژایەتی رەخنەگرتن لە وتەکانی موفتی گشتی شانشینەکەش دەکەن.

 

مەدخەلییەکان رەخنە لە بزووتنەوە ئیسلامییەکان دەگرن بەهۆی تێکەڵبوونیان بە سیاسەت و پێیان وایە ئەمە "حیزبایەتییە و دژایەتی فەرمانی ئیسلامە بۆ یەکخستنی وشەی موسڵمانان لەژێر یەک ئاڵادا". هەروەها هەر جۆرە دەربڕینێکی رای جیاواز لەگەڵ دەسەڵاتدا بە دەرچوون لە شەرع و ئاژاوە دادەنێن، تەنانەت ئەگەر زانایانی دیکە بە جۆرێک لە "دوورکەوتنەوە لە خراپە و ئامۆژگاریکردنی وەلی ئەمر"ی دابنێن.

 

دووەم: مەدخەلییەکان بە ئاشکرا دەڵێن کە "ئیخوان موسلمین هیچ بنەمایەکی ئیسلامیان نەهێشتووەتەوە مەگەر هەڵیانوەشاندبێتەوە". هەروەها پێی وایە زۆربەی چالاکییە بانگەوازی و سیاسییەکانیان "بیدعەیەکی قێزەونە" لە ئاییندا و پێویستە شەڕی بکرێت و رووبەڕووی ببنەوە.