رێگەی بەغدا؛ دەرفەتى خولێکى دیکەى دەورانى کورد

 

هەرچەندە ئەوەى لە دەستووری هەمیشەیى عێراق وەک ماف و جۆرێک لە رێکارەکانی دەستەبەرکردنى دڵنیایى لە پاراستنى مافى کورد جێى کراوەتەوە، هەموو ماف و داخوازییەکانى گەلى کوردستان نییە، بەڵام بە لەبەرچاوگرتنى ئەوەى تەرەفەکانى بەرانبەر کورد کێن و چەند بڕوایان بە قبووڵکردنى جیاوازیى و سەلماندنى مافى بەرانبەر هەیە؟ دەتواندرێت بەند و بڕگە چەسپێندراوەکانى ناو دەستوور وەک دەستکەوتى نەتەوەیى بۆ کورد هەژمار بکرێت، بەڵام گرفتى سەرەکى ئەوەیە دەوڵەتى عێراق لە دامەزراندنییەوە بۆ ئێستا، هیچ کات سەد دەر سەد پابەندى چوارچێوە و رێکارە دەستوورییەکانى نەبووە. دەسەڵات بەپێى بەرژەوەندییەکانى خۆى مامەڵەى لەگەڵ دەستوور کردووە. بە حوکمى ئەوەیش ناکۆکى و ململانێیەکى قووڵ لەنێوان پێکهاتە نەتەوەیى و مەزهەبى و ئایدۆلۆجییەکانى هەبووە، دەسەڵات کەوتبێتە دەستى هەر یەک لە تەرەفەکانى ئەم جیاوازییانەوە، دەستوور و یاساى بۆ سەرکوتى ئەوانى دیکە بەکاربردووە. لەبەر ئەوەش کە دەزگا و دامەزراوەیەکى بەهێزى دەستووریى نەبووە بۆ پاراستنى دەستوور و لێپێچینەوە لە لادان و سەرپێچییە دەستوورییەکان، بۆیە لە زۆر قۆناخدا بوون و نەبوونى دەستوور هیچ بایەخێکى نەبووە. 

 

قۆناخى دواى کەوتنى سەدام و بونیاتنانەوەى عێراقى نوێ، بە حوکمى ئەوەى هەموو پێکهاتە سەرەکییەکان لە دەسەڵات بەشدار بوون و هەندێ رێکاری دەستووری وەک دڵنیایى بۆ پێکهاتەکان چەسپێندرابوون، دەتواندرا ئەم دوو دەیەیەى رابردوو عێراقێکى جیاوازمان ببینیبا لە جۆرى پابەندبوونەکانى بە دەستوور و رێسا و یاساکانەوە، بەڵام جێى داخ و نیگەرانییە کە ئەگەر لە پێشووتر خراپتر نەبووبێت، باشتر نەبووە. یەکێک لە لایەنە سەرەکییەکانى ئەم قۆناخەى فەرامۆشکردنى دەستوور کە ئۆباڵێکى زۆرى بە ئەستۆ دەکەوێت، پێکهاتەى کوردییە لە جومگەکانى دەسەڵاتى عێراق لە دوو دەیەى رابردوو. لەبەر دوو هۆکارى زۆر روون، یەکەمیان بەهۆى ئەوەى لەناو ململانێ و ناکۆکییەکى قوڵدا تواندرا بەشێک لە داخوازییەکانى کورد لە دەستووردا بچەسپێندرێت، واتا ئەوەى لە رابردوو بە چەک و خوێن و قوربانیدان دەتویست بەدەستى بهێنیت توانیت بیانخەیتە ناو چوارچێوەى دەستوور و یاساوە و رێگەکانى بەدەستهێنان و گەیشتن بەو ماف و داخوازییانە ئاسان کران. دووەمیش بەهۆى ئەوەى بەشێک لە جومگەکانى دەسەڵات دران بە کورد خۆى، دەیتوانى ئەو جومگە و دەسەڵاتانە بەکار بەرێت بۆ پاراستنى دەستوور و بۆ جێبەجێکردنى، بەڵام هیچیانى نەکرد.

 

ماجەرای رووداوەکانى دوو دەیەى رابردووى دواى پەسندکردنى دەستووری هەمیشەیى عێراق گەواهى ئەو راستییەن، کورد ئەرکى خۆى لە پاراستنى دەستوور و لە جێبەجێکردنى ئەو بەند و بڕگە دەستوورییانە جێبەجێنەکرد. لێکەوتەى ئەمەش لەسەر دوو ئاست بە زیانى کورد رەنگیداوەتەوە. لە لایەک سەنگ و پێگەى کورد لە بەغدا زۆر لاواز بووە و لەلایەکى دیکەشەوە هەژموونى بەغداى زاڵکرد بەسەر هەرێمى کوردستانەوە. بەهۆى ئەوەش کە دەسەڵات لە بەغدا کراوە بە بەشێک لە ئەجێندایەکى (مەزهەبى و هەرێمى)،  دەست و هەژموونى بەغدا بەسەر هەر کوێیەکى جوگرافیاى عێراقدا زاڵ بێت، ئامانجە ستراتیژییە مەزهەبییەکە کە شیعەگەراییە بەسەریدا دەسەپێنێت و دەیخاتە خزمەتى پێگە هەرێمایەتییەکەوە. وەک ئەوەى ئێستا لە شارەکانى نێوەڕاست و خوارووى عێراق و تەنانەت بەهۆى لێکەوتەکانى شەڕى داعشەوە لە موسڵ و دیالە و ناوچە سوننییەکان دەیبینین. هەروەها رەنگدانەوەکەى لە ناوچە کوردستانییەکانى دەرەوەى هەرێمی کوردستان لە چوارچێوەى مۆدێلێکى نوێى (تەشەیوعى تەعریب) بەدەرکەوتووە. 

 

کوردستان بۆ ئەوەى بەدوور بێت لەو مەترسییانە، هەروەها بۆ ئەوەى بتوانێت پارێزگارى لە سیما و ناسنامە و کەرامەتى خەڵکەکەى بکات لە ناوچە کوردستانییەکانى دەرەوەى هەرێمی کوردستان، دەبێت شەڕى راستەقینەى مافەکانى کورد بەرێتەوە بەغدا. دەشتوانێت ئەمە بکات، چونکە هێشتا ئەو پۆست و جومگە گرنگانەى حوکمڕانیی عێراق وەک پشکى کورد ماونەتەوە. راستە بەغدا پشک و پۆستەکانى کوردى بێ رۆڵ و بێ کاریگەری کردوون، سەردەمانێک دەیوست دەستووریش بگۆڕێت و ئەو چەسپێندراوانە هەڵبوەشێنێتەوە، سەردەمانێک دەیویست ئەو میکانیزیمانەش نەهێڵێت کە شێوازى بەشدارى کورد لە بەغدا بەهۆى رێژەى کورسى و هێزى لایەنە سیاسییە کوردییەکانەوە بوو، هەوڵیاندا ئەوەش نەهێڵن و لە دەرەوەى ئیستحقاقى هەڵبژاردن خۆیان پۆستەکان بە کوردى دڵخوازى خۆیان پڕبکەنەوە. گوشارەکانیشیان لەسەر هەرێمى کوردستان گەیاندبووە ئەو ئاستەى رۆژانە بە مووشەک و درۆن هێرش بکەنە سەر ژێرخان و سەرخانى ئابووریى هەرێمی کوردستان و تەنانەت هەڕەشەى هەڵوەشاندنەوەى قەوارەکەیشیان دەکرد، بەڵام ئەمانەى بۆ نەچووە سەر. کە بۆیان نەچووە سەر ئاماژەى ئەوە نییە دەستبەردارى ئەم خواست و خەونەیان بوون، نەخێر هێشتا هەلومەرج نەگەیشتووە بەو قۆناخەى ئەو شتانە بکەن. بەڵام نیەت و ئامانجیان ئەوەیە. چەند جارێک لە ئاستى باڵاى ناوەندى دەسەڵاتى شیعەدا جەخت لەوەکراوەتەوە ئەم دەستوورە بەسەرماندا سەپێندراوە و دەستووری سەردەمى هەژموونى کورد و ئەمریکایە و دەبێت بیگۆڕین. 

 

کەواتە هەر رۆژگارێک دەرفەتیان بۆ رەخسا ئەوە دەکەن. کەواتە کوردیش دەبێت بەدواى ئەو دەرفەتانەدا بگەڕێت کە لەبارن بۆ کورد تاوەکو بتوانێت پێگەى خۆى لە بەغدا بەهێز بکاتەوە، بتوانێت لە رێگەى پۆست و پشکەکانى لەناو جومگەکانى دەسەڵات و حوکمڕانى بۆ ئەوە بەکاربەرێت بەند و بڕگە دەستوورییەکان جێبەجێ بکات کە وەک ماف و دڵنیایى بۆ کورد چەسپێندراون. ئێستا کە لە سەروبەندى هەڵبژاردنى پەرلەمانى عێراقداین، بەهۆى هاوکێشە هەرێمایەتییەکانى ناوچەکەوە کە دەکرێت وەک دەرئەنجامى شەڕى حەماس و ئیسرائیل لێى بڕوانین، بەهۆى ئەوەى لە دوو ساڵى رابردوو بەغدا خۆى کرد بە تەرەفێکى کێشەکان، ئێستا کەوتووەتە ناو بارودۆخێکى خراپەوە. گوشارەکانى ئەمریکا لەسەر بەغدا تا دێت زیاتر دەبن و خەریکە ریسەکەیان لێدەبێتەوە بە خورى. 

 

بۆ کورد دەرفەتێکى گرنگە بەجدی و بە بەهێزییەوە بچێتەوە بۆ بەغدا. نابێت ئەوەمان بیرچێتەوە کە بارودۆخ بۆ ئەوان لەبار بوو، نەک هەر ئەو بەند و بڕگە دەستوورییانەیان فەرامۆش کرد کە پەیوەندى بە مافى کوردەوە هەبوو، بەڵکو دەیانویست قەوارەى هەرێمی کوردستانیش نەهێڵن. ئەو گوشارە نێودەوڵەتییانەى لەسەر بەغدان، رێگەى بەهێزبوونەوەى پێگەى کورد لە بەغدا ئاسان دەکات. دەبێت کورد بیانقۆزێتەوە و مشتوماڵى توانا و دۆخى خۆى بکاتەوە بۆ خولێکى دیکەى دەورانى کورد، بەڵام پێش هەر شت پێویستە ئەو راستییە لەبەرچاو بگرێت سەنگى مەحەک بۆ قۆستنەوەى ئەم دەرفەتە و زامنکردنى بەهێزبوونەوەى پێگەى کورد و بەدەستهێنانى هەر مافێک بۆ خەڵکى کوردستان، بەستراوە بەوەى دەبێت پارتى و یەکێتی وەک دوو هێزى سەرەکیی هەرێمى کوردستان پێکەوەبن.  

 

وەک نەیانتوانى بەسەر کێشە و ناکۆکی و ململانێ و گرێکانى خۆیاندا زاڵ بن و وەک یەک هاوپەیمانى بەشدارى لە هەڵبژاردن بکەن، بەهیوام دواى هەڵبژاردن ئەگەر نەشتوانن ببنەوە بە یەک فراکسیۆنى کوردستانى، هەوڵبدەن لە چوارچێوەى ستراتیجێکى هاوبەشدا قورسایى خۆیان بەرنەوە ئەو سەنگەرە، کە لەم هەلومەرجەدا مەحکومن بەوەى لەوێوە شەڕى خواستەکانى کورد بکرێت. 

 

راستە هێشتا کێشە و ناکۆکى نێوخۆیى زۆرن، بەڵام ئەگەر بەراوردیان بکەین بەو سەردەمانەى لە شەڕى ناوخۆ و ئێسک شکاندنى یەکدییەوە گەیشین بە رێککەوتنى ستراتیژى، پێم وایە دەرفەتى تێپەڕاندنى ناکۆکی و جیاوازییەکان زۆرترن لە تەنگەژە و لەمپەرەکان. بەڵام پێویستى بە ئیرادە و دڵسۆزی هەیە. هەر کەس و لایەنێکیکش لەپێناو بەرژەوەندییەکانى گەلى کوردستاندا بە ئیرادەیەکى بەهێزتر و دڵسۆزیى زیاترەوە بۆ یەکڕیزیى کوردى هەنگاو بنێت، شەرەف و شانازى زیاترى مێژووى پێدەبڕێت. کوردستان لەو قۆناخە مەترسیدارانەوە کە هەڕەشەى لەدەستدانى بەدەستهاتووەکانى لەسەر بوو، هەستاوەتەوە و گەیشتووە بە دۆخێک بۆ بەدەستهێنانى مافە چەسپێندراوەکانى ناو دەستوور، بەڵام بۆ بەدەستهێنانى دڵنیایى لە سەرکەوتن، پێویستى بە یەکێتی و تەبایى هەیە. لە دۆخى قەیراناویی لەم جۆرەشدا دروستکردنى یەکێتی و تەبایى پێویستى بە سەرکردەى ئازا هەیە.