فەلسەفە؛ زۆمبی یان بوونەوەرە بەدگومانەكە؟

لە ساڵی 2002ـەوە، یونسكۆ سێیەم پێنجشەممەی نۆڤەمبەری هەموو ساڵێكی وەك رۆژی جیهانیی فەلسەفە ناساندووە. ئەم دانپێدانانە گەرچی نرخێكی فۆرمالی هەیە و زۆر پەیوەندی بە ناواخن و ناوەڕۆكی فەلسەفە خۆیەوە نییە، بەڵام دیسان هەر گرنگە. ئەویش لە سەردەمێكدا كە زانست خەریكە جیهانەكەمان بە خۆی بارگاوی دەكات و جۆرە زەینێك بۆ مرۆڤ ئامادە دەكات كە میكانیكی و فاكتمەند و ئاماری بێت. 

 

فەلسەفە بە هەرسێ قۆناغە سەرەكییەكەی كلاسیك و سەدەكانی ناوەڕاست و مۆدێرنەوە، لەو وێنا هەمیشەییەی خۆی دانەبڕاوە كە چالاكییەكی باڵای مرۆییە: مرۆڤ زۆر كایە و بواری ئەفراندووە، بەڵام ئەوە فەلسەفەیە كە باگراوەندی هەموو كایەكانە. فەلسەفە تەنیا بیركردنەوە نییە، چونكە كایەكانی تریش بە ڕێژەی خۆیان پڕدەكەنەوە، بۆیە فەلسەفە بیركردنەوەیە لە بیركردنەوە- هزری ناو هزرە، ئایدیایە دەربارەی ئایدیا گشتییەكان، عەقڵە لەبارەی عەقڵەوە. فەلسەفەش تا ئێستا لە گەشتێكی ئۆدیسەییدایە و لە سەرەتاوە كۆتایی خۆی هەڵگرتووە و لەم كۆتاییەشەوە (وای دابنێین) هەر سەرەتاكانی خۆی هەڵگرتووە. 

 

فەلسەفە لە مێژوودا نەشونما دەكات، بەڵام هەڵگری كۆمەڵێك پرەنسیپی بنچینەیی و گەردوونییشە كە مێژوو ناتوانێت بەتەواوی تێیپەڕێنێ. با لێرەدا نموونەیەك وەرگرین:

تالیس(Thales)  لە فەیلەسوفە بەراییە کۆنەکانی یۆنانی پێش سوقراتە و بگرە یەکەمین فەیلەسوفی دیاریشە. کە دەڵێین تالیس، یەکسەر ئاومان بیردەکەوێتەوە. چونکە تالیس پێیوابوو بنەمای شتەکان بریتین لە ئاو، جیهان ئاوە. لەمڕۆدا و تەنانەت وردە وردە پاش تالیس ئەم تێزەی ئەو بووە نوکتەیەک. بەڵام سەیر لەوەدایە تالیس هێشتاش لەگەڵماندا دەژی. بەر لە هۆکارە سەرەکییەکە، تالیس بۆ کاتی خۆیشی گرنگ بوو کە بنەمای بوون یان میتافیزیکی بۆ توخمێکی سرووشتی گەڕاندەوە نەک سەرووسرووشتی. بوونی لەڕێی خۆیەوە خەمڵاند. 

 

ئەو بەو تێزە سرووشییەی خۆی گرژیی بۆ روانینی ئوستوورەیی و دینی درووستکرد. تالیس کە دەشیگوت جیهان پڕە لە خوا، وەک تەنزێک دەردەکەوت، خواکان لێرەن و هیچ ئەودیوێکی بۆ مەگەڕێن. بەڵام بۆچی تالیس وەک تەرحێکی لۆژیکی هەر لەگەڵماندایە؟ تالیس شتێکی کردە بنەما بۆ کۆی بوون. 

 

گرنگ نییە ئەو شتە ئاوە یان چییە. تەرحە زەینییەکە هەر ئیشی خۆی دەکات تا ئێستا و هێشتاش پێویستمان بەوەیە بیر لە ڕایەڵەیەک بکەینەوە بۆ بەستنەوەی شتەکان بەیەکترەوە. فریدریک کۆپیڵستۆن، نووسەری مێژووی فەلسەفە خاڵێکی زۆر گرنگ لەبارەی ماتریاڵیزمەکەی تالیسەوە باس دەکات (تەنانەت بەنیسبەت ئەو فەیلەسوفە سرووشتییانەی تریش ڕاست دەردەچێت کە توخمێکیان دەکردە بنەمای بوون وەک ئاگر و خۆڵ و هتد). کۆپیڵستۆن ماتریاڵیزمەکەی تالیس ناودەنێت: ماتریاڵیزمی ئەبستراکت.

 

واتە توخمێکی مادیی وەک ئاو تەنیا ئاوێکی مادیی ڕووت نییە، بەڵکو وەرگرتنی توخمێکی بەرجەستەیە بۆ خوێندنەوەی بوون وەک یەکەیەکی نابەرجەستە و ئەبستراکت. کە دەڵێت هەمووشت ئاوە، واتە ویستوویەتی سیستەمێکی زەینی داڕێژێت شتەکانی بۆ بگەڕێنێتەوە. ئاو لێرەدا شتێکی لە ئاوی کۆنکرێتی زیاترە، ئاو ئایدیایەکە. ئەمڕۆش کە جیهان پارچە بووە و تێکەولێکەیەکی زۆر دەبینرێت، پێویستمان بە ئایدیایەکی وەک ئاوە زەینمان ڕێکبخاتەوە لە چ جیهانێکداین. دڵۆپێک ئاویش نەمێنێت لە جیهاندا، تالیس و ئاوەکەی وەک ئایدیایەک دەمێننەوە. هیچ فەلسەفەیەک بەتەواوی بەسەرناچێت.

 

بۆ ئێمەی كۆمەڵگای كوردی، فەلسەفە گەر نرخێكی دووقاتی نەبێت، ئەوا كەمتر نییە. چونكە تەنانەت پرسیارە سیاسییە نەتەوەییەكەی وەك ئەوەی كورد كێیە، خۆی دابڕاو نییە لە تۆنێكی فەلسەفی. ئەوەی ئێمە كێین و دەمانەوێت ببینە چی، خۆی پرسیارێكی فەلسەفییە و دەگەڕێتەوە بن چەمكێكی وەك شوناس (identity). 

 

پرسیاری شوناس، پرسیارە لەوەی من كێم و ئێمە كێین و دەمانەوێت ببینە چی و چۆنیش ناسنامەی خۆمان بەئاگاییەوە داڕێژین. تا ئێستا پتر ئاوڕدانەوە لە مێژووی كورد هەبووە نەك شوناسە فەلسەفییەكەی كورد. لەلایەكی تریشەوە، فەلسەفە هەر هی نێرەكان نییە (وەكچۆن ژاك دێرێدا ڕەخنەی لیدەگرێت و مێژووی فەلسەفە بە بەرەنجامی عەقڵێكی نێر دادەنێت)، بەڵكو ژنیش دەتوانێت و كەمێك بەشداریشی هەبووە لەو مێژووەدا.

 

گەر وتەكەی هیگڵ درووست بێت كە ژن بە جەستە بیردەكاتەوە نەك زەین، ئەوا جەستە خۆیشی ئەو كوتلە زەینییەیە كە ئەمڕۆ سیستەمە جیاجیاكان بۆ مەرامی كاڵایی و ئابووری و عەقیدەیی جیاجیا بە خراپترین شێوە بەكاریدەهێنن و جارێكی تر كاتی ئەوەیە جەستە بە جۆرێكی تر بیربكاتەوە. بەنیسبەت گەنجانیشەوە، فەلسەفە جۆرێك لە هیوای تێدایە- هیوا بەوەی دونیا هەر ئەوە نییە كە خۆی مانیفێست كردووە، بەڵكو بێشومار ئیمكانی تری ژیان هەن. 

 

فرۆید بە جۆرێك لە توانجەوە دەیگوت فەلسەفە لە كائینێك دەچێت گومانی زۆرە، تووشی پارانۆیا بووە: بەڵام هەر ئەم گومانەشە فەلسەفە خۆی رزگار دەكات و بەدگومانە لەو هێرشانەی دەكرێنە سەری کە گوایا فەلسەفە مردووە. فەلسەفە سرووشتی زۆمبییەكی هەیە، نەمردووە، بەڵكو لەژێر دونیایەكی میكانیزەكراو و بەڕۆبۆتكراودا مردوویەكی هەمیشە زیندووە و بە پرسیارەكانی نەزمی باو دەشڵەژێنێت.