گەزمی کەمال؛ گێڕانەوەی مێژوو بەتامی ئەدەبیات

 

لە دێرزەمانەوە كورد بۆ زۆر فەرمانڕواو دەسەڵاتدار، بەڵام میللەت و نەتەوە و هاووڵاتی نا، جێگەی مەترسی و كێشەبووە، پێیان وابووە، ئەمانە نە مرۆڤی ئاساین و نەمافی بوون و ناسنامەی و خۆبەڕێوەبەرییان هەیە، جارێك وەك (مرۆڤی شاخاوی و جارێك وەك دەشتەكی و نەزان و جارێك وەك جنۆكە) ناویان بردوون، هەر بۆیە بە درێژایی مێژوو بە سەدان رێگەی جۆربەجۆر نەك هەر هەوڵی لەناوبردن و قڕكردن و فەوتانیان دراوە، بەڵكو ویستراوە لەڕووی ئیتنیكی و ناسنامەشەوە بیانسڕنەوە، بەڵام كورد هەمیشە بەو سەدان جۆرە لە رێگەی بەرگریكردنەوە شەڕی مانەوە و سەپاندنی بوونی خۆی كردووە، لە شۆڕش و بەرگرییەوە، تاوەکو شەڕی كولتوور و فەرهەنگ و زمان و هونەر... هتد. بەپێی قۆناخە جیاوازەكان كام لەم رێگایانە دروست و پێویست بووبێت، ئەوا بەرگریی كردووە و نەوە دوای نەوەش بەهێز و ئیرادەوە ماوەتەوە و بۆ ئەوەش خەباتی كردووە و قوربانیی زۆری داوە.

 

لەم نووسینەدا لە رێگەكانی دیكە دەگەڕێن و تەنیا باس لە (هونەر) وەك یەكێك لە چەكە كاریگەرەكان لەو قۆناخەی خەبات و بەرگریی دەكەین كە هونەرمەندانی كورد بە درێژایی مێژوو رۆڵیان تێیدا هەبووە و لەو رێگەیەوە شەڕی ناسنامەیان پێكردووە، بۆ ئەمەش كتێبی (گەزمی كەمال)ی نووسەرو توێژەر (مەحموود نەجمەدین) وەك نموونەیەك وەردەگرین.

 

ئەم كتێبە لەڕووی پۆلێنبەندیی ژانرەوە توێژینەوەیەکە لەبارەی دۆزی کورد لە باکووری کوردستان، تێمای سەرەكیی تێیدا کەلامی دەنگبێژانی كوردە لە ناوچەی (سەرحەد) لەوانە (رەسۆ و شاکرۆ و حوسەینۆ) كە دواتر كتێبەكە بە تونێلی تاریکیی فاشیزمی تورکاندا گوزەر دەکات و تیشك دەخاتە سەر گۆڕانكاری و مێژووی شەڕ و داگیركارییەكان لەم ناوچەیەدا. بەكۆی گشتیی كتێبەكە (251) لاپەڕەی نیو ئەی فۆڕە و لە پێشەكییەكی نووسەر و (14) وتاری زنجیرەیی كە هەموویان تەواوكەری یەكدین و فەرهەنگۆكێك پێكهاتووە، بەرهەمی ساڵی 2025 ناوەندی رۆشنبیریی مەموزین لە شاری هەولێر.

 

 

رەنگە یەكێك لە هەرە پرسیارە سادەكان بۆ خوێنەری ئەم كتێبە ئەوە بێت كە هەڵبژاردنی ئەم بابەتە و ناوچەی سەرحەد و بابەتی دەنگبێژی بۆ؟ نووسەر لە پێشەكیی كتێبەكەدا ئاوا وەڵام دەداتەوە، "هەرێمی سەرحەدی باكووری كوردستان، بەشە سارد و جەمسەرییەکەی كوردستانە، هەرێمێكە هەزار حیكایەتی هەیە، لە بەسەرهاتی ئەڤیندارانەوە تاوەکو دەگاتە رووداوە خوێناوییەكان، شەڕ و كاولكاری و شۆڕشەكانی. ئەوەی ئەو رووداوانەی بە زیندوویی هێشتووەتەوە دەنگبێژەكانی ئەو هەرێمەن، بە كەلامەكانیان چیرۆكی سەرهەڵدان و شكستی شۆڕشەكانیان تۆماركردووە و بەو دەنگە خۆشەیان چڕیویانە. هەر شۆڕش نا، چەندین چیرۆكی ئەویندارییان كردووە بە گۆرانی و پێشكەشی نەتەوەكەیان كردووە."

 

نووسەر لەم كتێبەدا مێژوو بۆ خوێنەر دەگێڕێتەوە، بەڵام مێژوویەك نەك وەك ئەوەی مێژوونووسان لە بابەتە مێژوویەكاندا تۆماری دەكەن یان كردوویانە، بەڵكو ئەو مێژوو دەكات بە كەرەستەیەكی ئەدەبی و بە تەكنیك و هونەری گێڕانەوە و زمانی پەخشان لە رێگەی راوییە بە ئاگانی ئەو قۆناخەوە، چیرۆكی قارەمانێتی پاڵەوانە نادیار و كاریگەرەكانمان بۆ دەگێڕتەوە. ئەو پێمان دەڵێت، كوردان بە تەنیا سوارچاك و شەڕكەر و جووتیار و شاعیر و عاشق نەبوون، بەڵكو زۆرینەیان دەنگخۆش و ئاوازچڕبوون و بە سەدەی لاوك و گۆرانییەكانیان خەمەكانی كوردبوونیان هەمیشە بەباداوە. دەربارەی هەڵبژاردنی گرنگی هونەر و دەنگبێژی وەك تێمای سەرەكیی ئەم كتێبەش، نووسەر دەڵێت، "كەلامی دەنگبێژان لە یادگەی كوردانی باكووری كوردستان كاریگەریی مەزنی هەیە، لە زارۆك تا پیروكاڵ، لە گوندەكانەوە تاوەکو شارەگەورەكان، ئەو كوردەی لەگەڵ زایەڵەی كەلام دا گەورەبێ‌ كوردبوون بەجۆرێك لە دڵ و دەروونی دا رەگ دادەكوتێ‌ هەرگیز پشت لە نەتەوەكەی ناكات، دەنگبێژانی باكوور لە رۆژگارێك دا دەنگیان هەڵبڕی و لە رێگەی كەلامەكانیانەوە چیرۆكی ستەم و شۆڕش و ئەوینیان گێڕایەوە، كوردبوون و بەكوردی چڕین قەدەخەبوو."

 

بە درێژایی مێژوو كورد ئەگەر لە رێگەی سەربازی و شۆڕشەوە نەیتوانیبێت رووبەڕووی نەیارەكانی بێتەوە و بەرپەرچی داگیركارییەكانیان باتەوە، ئەوا هەمیشە، ئەدەبیات و هونەری وەك قەڵغان و شوورایەكی بەرگریی پتەو بەكارهێناوە، ئەدەبی بەرگریی كوردی یەكێكە لە جوانترین و كاریگەرترین شێوازەكانی ئەم نموونەیە، لە گواستنەوە و پاراستنی ژیانی فەرهەنگی و كۆمەڵایەتییەوە، تا تۆماركردنی دەستدرێژییەكانی سەری و ژیان و چۆنیەتیی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانی خەڵكەكەی و تەنانەت لەڕێگەی ئەدەبی زارەكی و نووسراوەوە وردەكاریی ئەو كولتوور و فەرهەنگەی پاراستوە، رەنگە (مەمووزینەكەی ئەحمەدی خانی و داستانی قەڵای دمدم و ئایشەگوڵ و سێوەخان و لاوكی دەروێش عەبدی و لاوكی نووریی بایل ئاغا و لاوكی عەلۆی شیخ هادی و حەمایلۆكی گەردن زەر) و، سەدان نموونەی دیكە لە ئەدەب و هونەرەجوانەكانی ئەم باسەبن، كە بێگومان جیا لەوانەش شیعری شاعیرانی كلاسیك و نیوكلاسیك و تەنانەت مۆدێرنی ئێمە، پڕن لە وەها نموونەی جوان و راقی كە دواتر ئەو شیعرانەش لە ناو ئاواز و گۆرانیی ئێمە لەناو زارەوە جیاوازەكاندا هەر لە (كورمانجی، سۆرانی و گۆران و لەك و كەلهوڕو ...هتد)دا رەنگیانداوەتەوە و بە قووڵی لە رێگەی چڕینی دەنگبێژانی ئێمەوە بوونەتە ویردی سەرزمان و نەوە دەوای نەوە بە نەمری ماونەتەوە. 

 

ئەوەتا نووسەریش لەم كتێبەدا بە وردی لەسەر ئەم بابەتە وەستاوە و دەڵێت، "دەنگبێژان لە رێگەی گۆرانییەوە توانییان كولتووری كوردەواری زیندوو راگرن، ئەوان مێژووی نووسراوی كورد و ئەدەبی زارەكیی كوردییان بۆ مرۆڤی كوردی گێڕاوەتەوە، لە چیرۆكی بەرخۆدان و ئەویندارییەوە دۆخی كۆمەڵگەی كوردی نیشان دەدەن، كە هەریەكێك لەو بەرهەمانە چیرۆكی سەردەمێك تۆماردەكەن و دەگێڕنەوە."  

 

 

یەكێك لە پنتە گرنگەكان بۆ هەر كتێبێك بێگومان هەڵبژاردنی ناونیشانە، هەمیشە گوتراوە، "ناونیشان كلیلی دەستپێكی كتێبە" ئەگەر ناونیشانی كتێب واتادار و جوان و پڕ مەعنابوو ئەوا خوێنەر باشتر و بە چێژتر دەتوانێت كتێبەكە بخوێنێتەوە، هەر بۆیە گرنگە نووسەران رەچاوی هەڵبژاردنی ناوی جوان و واتادار و سەرنجڕاكێش بۆ كتێبەكان هەڵبژێرن كە بە بڕوای من ئەوە كارێكی ئاسان نییە و سەلیقە و توانای هونەری بەرزی دەوێت، هەر وەك ئەوەی (مەحموود نەجمەدین) لەم كتێبە نوێیەیدا كردوویەتی و ئەم كتێبەی ناوناوە (گەزمی كەمال) كە بەڕاستی تابڵێیت ناونیشانێكی جوان و هونەری و پڕ واتایە. گەزمی كەمال بە واتای (تیری كەمال)دێت، مەبەست لێی ئەو تیرەیە كە (مستەفا كەمال ئەتاتورك) نای بەسەر دڵی كۆمەڵگە و وڵاتی توركیاوە، تیرێك كە ئازارەكەی چەند بەردڵی كورد و ئەرمەن و كەمەنەتەوەییەكانی دیکە كەوت، بارتەقای ئەوەش ئازاری بە تورك گەیاند، چونكە بە دژایەتیكردنی ئەو نەتەوانەی دیکە توركی رووبەڕووی جەنگ و ماڵوێرانی و نەفرەتی لەناوبردن كردەوە، دەربارەی ئەم سیاسەتە رەگەزپەرستانەی (ئەتاتورك)، نووسەر لەم كتیبەدا دەڵێت، "وەختارێك توركان كورد وەك توركی كێوی سەیر دەكەن، كوردیش مرۆڤە، هەستی هەیە، لە بەرانبەر درووشمی "توركم بەختەوەرم" ئەویش دەڵێت، "كوردم و كۆڵ نادەم" جا ئەو گەزمە بەئازارە وایكردووە كورد بەردەوابێت لە شۆڕش و خەپیتن، توركیش دەبێ‌ هەمیشە ئامادەبێ‌ بۆ شەڕ. لەبەر ئەمە تاوەکو كورد ماف وەرنەگرێت توركیش ناحەسێتەوە، ئەو گەزمەی ئەتاتورك چەقاندی دەستپێكی شەڕێكی تۆقێنەربوو، تا ئەمڕۆش هەر درێژەی هەیە، گەزمێكە لەسەر دڵی كورد و توركیش، بەڵام ئەوە هەموو توركێك هەستی پێناكات، ئیللا خەڵكانی هۆشیار و تێگەیشتووی وەكو ئیسماعیل بێشكچی و ئەحمەد ئالتان و هاوبیرەكانیان."

 

 

گومان لەوەدا نییە كە هەموو كتێبێك بە جۆرێك لە جۆرەكان پەیامێكی بۆ خوێنەر پێیە و نووسەرەكەی دەیەوێت شتێك بە خوێنەرەكانی بڵێت، ئەم كتێبەش هەمان پەیام و كاری هەیە و نووسەرەكەی ئاقڵانە و هۆشیارانە دەیەوێت لە گۆشەیەكی نوێوە و بە شێوازێكی جیاواز چیرۆكی كورد بوون و ئازارەكانی ئەو گەزمەی كە بەدرێژایی مێژوو لە كەمەری ئەم نەتەوەیان دراوە بگێڕێتەوە، گێڕانەوەیەك بە زمانێكی جیا لە مێژوو نووسان، تەنیا رووداو ساڵ و رۆژ و رێککەوتمان بۆ ناگێڕێتەوە، بەڵكو كتێبەكە دەكاتە پانتاییەك لە هەموو ئەوانەی پێشوو بە یارمەتی ئەدەب و جۆرێك لە یاداشتە رۆمانمان بۆ بەرهەم دێنێت، ئەوە جیا لەوەی لاپەڕەكانی كتێبەكەی كردووەتە فەرهەنگستانی وشە و بەدەیان و سەدان وشەی جوانی رەسەنی كوردی كە لە تەواوی پارچەكانی كوردستان لە كۆنەوە تاوەکو ئێستا بەكارهێنراون داناوەتەوە و جارێكی دیكە هەمووانی پێ ئاشنا دەكاتەوە، جیا لەوەش بەدەیان شاعیر و هونەرمەند و دەنگبێژ كە لە رۆژگاری خۆیاندا خزمەتی گەورەیان كردووە، بە نەوەی نوێ‌ دەناسێنێتەوە، لەمەناش واوەتر زانیاریی زۆر دەربارەی باكووری كوردستان و هەرێمی (سەرحەد) و زۆر وردەكاری ژیانی دانیشتووانی و شێوازی گۆرانی و دەنگبێژەكانی بە ئێمەی خوێنەرانی سۆرانی شێوەزار دەناسێنێت، بۆیە گەر بمانەوێ‌ كورد لە گۆشەیەكی دیکە و ئازارەكانی وەك خۆی بناسین، ئەگەر دەمانەوێت باشتر و وردتر و قووڵتر لە مێژووی ئەو ململانێیانەی كە لە چەندان ساڵە لە ناوچەكەدا روودەدەن و لەو پرۆسەی ئاشتییەش كە ئێستا لە نێوان دەوڵەتی تورك و كوردا هەیە تێبگەین، ئەوا پێویستە ئەم كتێبە بخوێنینەوە.