قەیرانی نەختینە و فەوتانی مووچەی مووچەخۆران

 

هەموو سالێک کاتێک بەرەو کۆتایی ساڵ دەچین و ناردنی مووچە یان پشکی هەرێمی کوردستان لەلایەن حکومەتی فیدرالیی عێراقەوە دوادەکەوێت، دەنگێک لەلایەن بەرپرسانی عێراقەوە بە ناوی (نەمان یان کەمی نەختینە) بڵاودەبێتەوە. ئەو دەنگۆیانەش هەندێک جار لەلایەن پەرلەمانتارانی کوردستان لە عێراق گەورەتر دەکرێن و سەرئەنجام وەک بیانوویەک بۆ نەناردنی مووچەی چەند مانگی کۆتایی ساڵی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان، باس دەکرێت، بەڵام قەیرانی نەختینە لە عێراق تاوەکو چەند قەیرانێکی راستەقینەیە؟ یان ئایا تەنیا پاساوێکە بۆ نەناردنی شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان؟

 

 

حکومەتی عێراق بەپێی یاسای بودجەی سێ ساڵ، بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنانی بودجە دەتوانێت تاوەکو 60 تریلیۆن دینار قەرز بکات چ لەنێوخۆ یان لە دەرەوە، بەڵام بە ئەنقەست خەرجییەکانی کەم دەکاتەوە بۆ ئەوەی ناچاری قەرزکردنی زۆر نەبێت. کەمکردنەوەی خەرجییەکان لەبەرئەوەیە راستەوخۆ پەیوەستە بە پشکی هەرێمی کوردستان و، زیانێکی زۆر لە پشکی هەرێمی کوردستان دەدات. هۆکارەکەشی ئەوەیە، پشکی هەرێمی کوردستان وەک چۆن لە بودجەدا هاتووە، دوای دەرکردنی خەرجییەکانی سەروەری و حاکیمە بەڕێژەی ٪12.67 لە خەرجییە راستەقینەکان هەژمار دەکرێت.

 

وەزارەتی دارایی عێراق دەتوانێت لە ریگەی بڵاوکردنەوەی قەواڵەی دارایی، کورتهێنانی بودجە و کەمی نەختینەی خۆی دابین بکات. بانکە حکومی، بازرگانی و تایبەتەکان و وەبەرهێنەران دەتوانن ئەو قەواڵانە بکڕن و لە بانکی ناوەندیی عێراق بیکەنە نەختینە. بانکی ناوەندیی عێراق کاری چاپکردنی پارەیە، هیچ مانایەکی نییە باس لەوە بکرێت کە کەمی نەختینە هەیە. ئەگەر خواست بۆ چاپکردنی پارە هەبێت، بانکی ناوەندیی عێراق بەبێ هیچ بەربەستێک دەتوانێت پارە چاپ بکات. بانکە ناوەندییەکان دەتوانن بە هەر بڕێک دراوی نیشتمانی چاپ بکەن.

 

تەنانەت لەم کاتانەش دا کە حکومەتی عێراق کاربەڕێکەرە، هەرکاتێک پێویست بێت دەتوانێت بەپێی ماددەی 42ـی پەیڕەوی ناوخۆی ئەنجوومەنی وەزیران، ژمارە 2ـی ساڵی 2019، قەرز بکات. کاتی پێویستیش ئەو کاتەیە کە وەک ئێستا داهات کەمترە لە خەرجییەکان.

 

وەزارەتی پلاندانانی عێراق لە هەفتەی رابردووەوە، دەستیکردووە بە ئامادەکردنی پڕۆژەی بودجەی سێ ساڵی دیکە ( 2026-2028). هەرچەندە حکومەتی ئێستای عێراق کاربەڕیکەرەو پەسەندکردنی لە ئەنجوومەنی وەزیران و ناردنی پڕۆژەکە بۆ پەرلەمان دەکەوێتە ئەستۆی حکومەتی نوێ، بەڵام هەڵسوکەوتی وەزارەتی دارایی بەرامبەر بە یاسای بودجە لە ساڵانی رابردوودا دەریدەخات کە لە راستی دا یاسای بودجە کە سەدان رۆژ پەرلەمانتارانی پێو سەرقاڵ دەکرێت، جگە لە چەندین ژمارەی بێ نێوەڕۆک چیدیکە نییە، لە هەمووشی گرنگتر ئەو رێژەیەیە کە بۆ هەرێمی کوردستان وەک 12.6٪ دەستنیشانکراوە.

 

وەزارەتی دارایی عێراق تاوەکو ئێستا تەنیا راپۆرتی خەرجی و داهاتەکانی 8 مانگی ئەمساڵی بڵاکردووەتەوە. نیوەی ئەمساڵ تێپەڕی و پاشان راپۆرتی دارایی تەواوی 2024 یشی بڵاوکردەوە. بەراوردی خەرجی و داهاتی راستەقینەی عێراق لەگەڵ ئەو ژمارانەی کە لە بودجەی سێ ساڵی عێراق دانراون، ئاراستەی سیاسەتی دارایی حکومەتی عێراق ئاشکرا دەکات. لێکۆڵینەوە لەو بڕەی کە لە 2024 بۆ هەرێمی کوردستان تەرخانی کردووەو ئەوەشی کە تاوەکو مانگی هەشتی ئەمساڵ ( بەپێی داتاکان) بۆ هەرێمی کوردستان خەرجکراوە، دەریدەخات کە تاوەکو چەند حکومەتی عێراق خەمی دابینکردنی مووچە و پشکی هەرێمی کوردستان دەخوات.

 

 

لە کاتێکدا کە بەپێی یاسای بودجەی سێ ساڵی (2023-2025) قەبارەی خەرجییەکان لە 2024 دا نزیکەی 210 تریلیۆن دینار و داهاتەکان بە 144 تریلیۆن و کورتهێنانیش بە 66.6 تریلیۆن مەزەندە کراوە، کەچی بەپێی راپۆرتی وەزارەتی دارایی عیراق تەنیا 150 تریلیۆن دینار خەرجکراوە. داهاتەکانیشی 140.77 تریلیۆن دینار بووە. کورتهێنانیشی لەجیاتی ئەوەی 66.6 تریلیۆن دیناربێت تەنیا 9.75 تریلیۆن دینار بووە. لەو بڕەی کە بە کرداری خەرجکراوە 10.79 تریلیۆن بۆ هەرێمی کوردستان خەرجکراوە کە دەکاتە 7.2٪ـی ئەو پارەیە کە خەرجکراوە. لە راستی دا بۆ ئەوەی کورتهێنانێک بەبڕی 66 تریلیۆن دینار روونەدات، وەزارەتی دارایی عێراق لە ساڵانی 2023 و 2024 تەنیا 70٪ تاوەکو 71٪ـی ئەو پارەیە کە دانراوە لە یاسای بودجەدا، خەرجکردووە.

 

 

لە 8 مانگی یەکەمی ئەمساڵیش دا، 87.48 تریلیۆن دینار خەرجکراوە، داهاتەکان 82.38 تریلیۆن دینار و کورتهێنانیش 5.1 تریلیۆن دینار بووە. لە کۆی خەرجییەکان، تەنیا 7.9 تریلیۆن دینار لەو 8 مانگەدا تەرخانکراوە بۆ هەرێمی کوردستان کە دەکاتە 8.3٪ـی کۆی خەرجییەکان. لەبەرئەوەی زانیارییەکانی چوار مانگ ماوە، بۆ ئەوەی خەمڵاندن بۆ ژمارەکان تاوەکو کۆتایی ساڵ بکەین، دەبێ ژمارەکان 1.5 هێندە بکەین و بەوپێیەش بە نزیکەیی دەتوانین بڵێین بۆ ساڵی 2025، خەرجییەکانی عێراق دەبنە 131.22 تریلیۆن دینار و داهات دەبێتە 123.57 تریلیۆن دینار و کورتهێنانی ئەمساڵیش دەبێتە 7.65 تریلیۆن دینار، گریمان ئاراستەی خەرجکردن و داهات لەو چوار مانگەی کە داتاکان لەبەردەست نین، وەک 8 مانگی یەکەمی ئەمساڵ بن. 

 

ئەگەر بڕیاربێت وەزارەتی دارایی عێراق وەک چۆن لەسەرەوە باسکرا، بە نزیکەیی هەموو ساڵێک 70٪ـی خەرجییەکانی دانراو لە بودجەدا خەرج بکات، لە راستی دا پشکی هەرێمی کوردستان ئۆتۆماتیکی بەڕیژەی 30٪ دادەبەزێت بۆ نزیکەی 8.8٪ـی کۆی خەرجییەکان، هەرچەندە ئەو رێژەیەش لەبەر دەرکردنی خەرجییەکانی سەروەری و حاکیمە، هێشتا کەمتر دەبێتەوە.

 

لە 2023 دا سێ مووچە و لە 2024 دا دوو مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان فەوتا. ئەمساڵیش تاوەکو ئێستا چارەنووسی سێ مووچەی 2025 دیار نییە، پاساویش نەبوونی نەختینە و بیانووی دیکەی تەکنیکی بێ بنەمان.

 

راستە بەهۆی دابەزینی نرخی نەوت لە چەند ساڵی رابردوودا، کورتهێنانی بودجە روویداوەو حکومەتی عێراق دەبێت خەرجییەکانی کەم بکاتەوە، بەڵام حکومەتی عێراق لە جیاتی فەوتاندنی چەند مووچەی کۆتایی ساڵی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان، دەتوانێت لە جیاتی دروستکردنی بیانووی کەمی نەختینە، روو لە چاکسازی راستەقینە بکات.

 

شیکردنەوەی خەرجی و داهاتەکانی 8 مانگی یەکەمی 2025 دەریدەخات کە تاوەکو چەند ئەو چاکسازییانە پێویستن.

 

تەنانەت ئەگەر خەرجییە راستەقینەکانی عێراق لە ماوەی 8 مانگی یەکەمی ئەمساڵ دا شیبکەینەوە کە 30٪ کەمترە لەوەی لە یاسای بودجەدا دانراوە، دەکرێ لە رێگەی ئەم چاکسازییانەوە کورتهێنانی بودجە کەمبکرێتەوە یان نەهێڵرێت.

 

لە چەند ساڵی رابردوودا لە عێراق بە لێشاو کارمەند دامەزرێندراون و بە تەنیا لە دوو ساڵی رابردوودا زیاتر لە 1 ملیۆن مووچەخۆر لە لیستی مووچەخۆرانی حکومەتی عێراق دا زیادبوون . زیاتر لە 60 تریلیۆن دینار بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی لە 8 مانگی یەکەمی ئەمساڵ دا بۆ مووچە و خانەنشینی و چاودیری کۆمەڵایەتی خەرجکراوە. ئەگەر ژمارەی مووچەخۆرانی عێراق بە ریژەی 10٪ کەمبکرێتەوە یان مووچەکانیان رێکبخرێتەوە و بە ریژەی 10٪ کەمبکرێتەوە، زیاتر لە 6 تریلیۆن دینار بۆ حکومەتی عێراق دەگەڕێتەوە کە نە تەنیا کورتهێنانی بودجەی قەرەبوو دەکاتەوە و بەڵکو داهاتەکانیش زیاتر دەبن لە خەرجییەکان. 

 

 

سندووقی نێودەوڵەتی دراو IMF، داوای لە عێراق کردووە چاکسازی لە نرخی سووتەمەنی و کارەبادا بکات و، لە ریگەی نزیککردنەوەی نرخەکان لە نرخی نێودەوڵەتی، پاڵپشتییەکانی نەهێڵێت. 

 

حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵانی رابردوودا، نرخی سووتەمەنی ئازادکرد و ئێستاش بەرەو گۆڕینی نرخی کارەبا دەڕوات وەک هەنگاوێکی ناچاری، بەڵام ئەمانە پێوست و ستانداردن بەپێی پێوەرە نێودەوڵەتییەکانی چاکسازی. حکومەتی فیدرالیی عێراق هێشتا ئەوەی نەکردووە و ساڵانە زیاتر لە 10 تریلیۆن دینار وەک پاڵپشتی نرخەکان خەرج دەکات بۆ سووتەمەنی و کارەبای هەرزان. هێشتا کێشەی کارەبایشی پێ چارەسەرنەکراوە و بەهۆی سووتەمەنی هەرزانیشەوە، پارەیەکی زۆر لە خەزینەی حکومەت دەردەچێت.

 

ئازادکردنی نرخەکانی سووتەمەنی و کارەبا لە عێراق وەک ئەوەی لە هەرێمی کوردستان کرا، دەتوانێت کورتهێنانی 10 تریلیۆن دیناری ساڵانە لە بودجەی عێراق نەهێڵێت. ئاشکرایە ئەم هەنگاوەش نە تەنیا کورتهێنانی بودجە چارەسەر دەکات، بەڵکو زیادەی داهاتیش دروست دەکات، تەنانەت لەم کاتانەدا کە نرخی نەوت نزمتریشە لەو نرخەی لە چەند ساڵی رابردوودا هەبوو.

 

لە جیاتی ئەوەی بەپێی ژمارەی دانیشتووانی هەرێمی کوردستان، 14٪ـی خەرجییەکانی عێراق، بۆ هەرێمی کوردستان تەرخان بکرێت، لە یاسای بودجەی سێ ساڵی ( 2023-2025)،  پشکی هەرێمی کوردستان بە 12.67٪ دانرا. ئەو رێژەیەش بەهۆی دانانی دەستەواژەی خەرجی کرداری، لە راستی دا کەمکراوتەوە بۆ 8.8٪. کۆت و بەندی دیکە زۆرن، تەنانەت رێژەی 8.8٪یش بەهۆی ئەوەی خەرجی حاکیمە و سەروەری لێ دەردەکرێت، هێشتا زیاتر کەم دەبێتەوە کە بەشی دابەشکردنی مووچەی مووچەخۆران ناکات کە مانگانە نزیکەی 1 تریلیۆن دینارە. بڕیاری دادگای فیدراڵی لەسەر ئەوەی ئەرکی پێدانی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان دەخاتە ئەستۆی حکومەتی فیدراڵی، لەبەر پاساوی جیاوازی وەک بە بانکیکردن (تەوتین کردن) و ناردنی (داهاتی نێوخۆ)، زۆرجار رووبەڕووی کێشەو ئاستەنگ دەبێتەوە و جێبەجێش ناکرێت. لەهەر دۆخێک دا ئەگەر بنەماکانی یاسای بودجەی سێ ساڵی داهاتووی عێراق و ئەو بەشەی کە پەیوەستە بە پشکی هەرێمی کوردستانەوە وەک ئەمەی ئێستا بمێننەوە، کێشەی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان چارەسەرناکرێت و ئاڵۆزتریش دەبێت. لەبەر ئەوەش نوێنەرانی کورد لە بەغدا دەبێت ئەم جارە بە دوای چارەسەرێکی تەواودا بگەڕێن. پێدەچێت باشترین رێگەچارە، ناچارکردنی حکومەتی عێراق بێت بە ئەنجامدانی چاکسازی راستەقینە لە کەرتی دارایی و کەرتی گشتی دا و لە هەمان کات دا ئەوەیە کە داوای پشکی راستەقینە 14٪ بۆ هەرێمی کوردستان بکەن و دەسەڵاتی دابەشکردنی مووچە بگەڕێننەوە بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان.