ئابوورییەکی بەکاربەر؛ نیشاندەرە سەرەتاییەکانی داهاتووی ئابووریی هەرێمی کوردستان

 

 

ئابووریی هەرێمی کوردستان وەک بەشێک لە ئابووریی عێراقی فیدراڵ بەدەست نەخۆشییە کوشندەکانی تاک سەرچاوەیی داهات، زۆریی خەرجیی گشتی، لاوازیی هێزی کار و پشتبەستن بە هاوردەکردنی بەرهەمە سەرەتاییەکانی رۆژانە لە دەرەوە و ئەنجامنەدانی چاکسازییەکی راستەقینە دەناڵێنێت، خەریکە کۆی سیستەمە ئابوورییەکە دەخاتە ژێر مەترسییەوە. بەپێی ئیندێکسی ئازادیی ئابووریی پەیمانگەی فرەیزەری کەنەدی و پەیمانگەی کاتۆ، لاپەڕە 232 "زۆربەی مامەڵە بازرگانییەکان بەبێ رکابەری و روونی ئازاد جێبەجێدەکرێن. پڕۆژە گەورەکانی وەبەرهێنان و بازرگانی وەک پڕۆژەی ژێرخان و نیشتەجێبوون، نەوت و گاز، پەیوەندی و بازرگانیی دەرمان و جگەرە بە قازانجی چەند کەسێک لەناو هۆزە دیاریکراوەکاندا دابەشکراوە، کە دڵسۆزن بۆ حیزبە دەسەڵاتدارەکان، زیاتریش بۆ کۆنترۆڵکردنی زۆربەی کارەکانی حکومەت. لە ئەنجامدا دڕندەییەکی بەرفراوان تۆڕی چاودێریکردن و لایەنگریکردن، لەنیو دەستەبژێری سەرمایەداری بنیاتنراوە، کە زاڵە بەسەر چالاکییە ئابوورییە سەرەکییەکاندا. هەربۆیەش بەها و نۆرمە عەشایەرییە تەقلیدییەکان ئەخلاقی بازرگانی و ئازادیی وەبەرهێنان و ئاڵۆگوڕی بازرگانی شێواندووە و متمانەی تاکەکەسی بە سیستەمی بازاڕ کەمکردووەتەوە و رێگربوون لە گەشەپێدانی دامەزراوەکانی ئازادیی ئابووری لە هەرێمی کوردستان". 

 

لێرەوە نەخۆشییەکانی سیستەمێکی ئابووریی بەکاربەر دەردەکەوێت، هەروەها هەوڵەکانی جێبەجێکردنی چاکسازیی لاوەکیی ئابووری لەجیاتی چاکسازیی ئابووریی راستەقینە جێبەجێدەکرێت و، لە ئەنجامدا دەسەڵاتی ئابووری و سیاسی دەخاتە دەست دەستەبژێرێکی دیاریکراو، لەجیاتی رەخساندنی هەلی کار و بازرگانیی ئازاد کە لە ئەنجامدا خۆشگوزەرانیی نوێ، کارسازی و پیشەی نوێ بۆ هەموو کەسێک لە کۆمەڵگەدا دابین بکات.

 

لەڕووی رێژەی هەڵئاوسان (بەرزبوونەوەی نرخ) هەرێمی کوردستان بەراورد بە وڵاتانی دراوسێ و پێشکەوتووەکان لە مانگی نیسان 2022دا بەشێوەیەکە کە لە هەرێمی کوردستان 9%ی تێپەڕاندووە، لەکاتێکدا و لەهەمان مانگدا لە تورکیا گەیشتووەتە 69.97% و لە ئەمریکا 8.3% بووە و پێشبیندەکرێت بۆ ئەمساڵ لە عێراق 3.3% بێت. هەروەها، لە 2021دا بەرزترین رێژەی خەرجییەکانی خێزان لە هەرێمی کوردستان بۆ خواردنەوە کحولییەکان و تووتن رۆیشتووە. لەسەرەتاوە تاوەکو ئێستا، تەنیا نزیکەی 50%ی داهاتی نەوت بۆ حکومەت گەڕاوەتەوە. بەرهەمی گەنم، کە بنەمای سەرەکیی ئاسایشی خۆراکە ئەمساڵ یەک لەسەر شەشی 2019یە و نیوەی پێداویستیی گەنم بۆ هەرێمی کوردستان پڕ دەکاتەوە. کەمبوونەوەی سەرچاوەکانی ئاو و گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوا دەرکەوتووە و، دوو ساڵە بەتەواوی کاریگەرییەکانی دیارن و زیانی سەتان ملیۆن دۆلاری لە هاونیشتمانییان داوە. 

لێرەدا، بە خستنەڕووی زانیاری و ئامارە ئابوورییەکانی هەرێمی کوردستان هەڵوەستە لەسەر رەهەندەکانی خەرجییەکانی بەکاربردن و وەبەرهێنان لە کەرتی گشتی، ئاسایشی خۆراک و ئاستی بەرهەمهێنانی خۆراکە بنەڕەتییەکان، رێژەی هەڵئاوسان، هێزی کار و دانیشتووان، خەرجییەکانی خێزان، داهات و خەرجییەکانی تاک سەرچاوەیی نەوت لە هەرێمی کوردستان و داهاتووی سەرچاوە سرووشتییەکان دەکەین، لەکۆتاییشدا هێڵە سەرەکییەکانی گواستنەوەی ئابووریی هەرێمی کوردستان لە بەکاربەرەوە بۆ بەرهەمهێنەر دەخەینەڕوو. 

 

 

داهاتی هەرێمی کوردستان وەک داهاتی عێراق لە نەوتەوە دێت، هەربۆیەش هەر بەرزی و نزمییەک لە نەوتدا کار دەکاتە سەر کۆی داهاتی هەرێمی کوردستان، هەروەها خەرجییەکانیشی بەهەمان شێوەی عێراقی فیدراڵ، کە تەنیا بۆ مووچەیە، بەپێی بڵاوکراوەیەکی حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ داهات و خەرجییەکان، لە شەش مانگی یەکەمی 2021دا کۆی خەرجییەکانی بە 702 ملیۆن دۆلار داناوە، کە بە تەنیا بۆ مووچە 617 ملیۆن دۆلار بووە! 60 ملیۆن دۆلار بۆ کارپێکردنی وەزارەتەکان و 25 ملیۆن دۆلار بۆ وەبەرهێنان بووە. لە بەرامبەردا داهاتی حکومەت لە هەمان ماوەدا 697 ملیۆن دۆلار بووە، کە 350 ملیۆن دۆلار لە نەوت، 195 ملیۆن دۆلار داهاتی نێوخۆ و 17 ملیۆن دۆلار هاوکاری هاوپەیمانان و 135 ملیۆن دۆلار لە بەغداوە هاتووە، کەواتە بە پارەکەی بەغداوە مانگانە 5 ملیۆن دۆلار کورتهێنان هەیە و بەبێ بەغدا 140 ملیۆن دۆلار کورتهێنانی دەبێت. 

 

خاڵێکی دیکە، داهاتی نێوخۆی هەرێمی کوردستان بەندە بە داهاتی نەوتەوە، کاتێک نرخی نەوت دادەبەزێت، ئەوا داهاتی نێوخۆ "نانەوتی" زیاد دەکات، بەپێچەوانەوە، لەڕاستیشدا لەمەشدا هاوشێوەی عێراق، لە ماوەی دەیەی رابردوودا بەپێی ئامارە فەرمییەکان، خەرجییە گشتییەکان و خەرجیی بەکاربردن لە هەرێمی کوردستان زیادی کردووە و بەشێوەیەک لە 71% بەرزبووەتەوە بۆ 86.34%، واتە بەڕێژەی 15.34% زیادیکردووە! لە بەرامبەردا خەرجییەکانی وەبەرهێنان کەمیکردووە وەکو لە خشتەی یەکەمدا هاتووە.

 

تێبینی، * ئەوە نیشانیدەدات داتای دروست بەردەست نییە

** تەنیا  شەش مانگی یەکەمی 2021

سەرچاوە: ئیندێکسی ئازادیی ئابووریی 2021، حکومەتی هەرێمی کوردستان، وەزارەتی پلاندانان 2012، گرووپی بانکی جیهانی 2016، تۆڕی میدیایی رووداو 2020، دەستکەوتەکانی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان 2021

 

 

هەڵئاوسان، پێوانەی کۆمەڵێک کاڵا و خزمەتگوزاری لە ماوەیەکی دیاریکراودا دەکات کە چەند گران بووە، زۆربەی جاریش لە ساڵێکدا دیاری دەکرێت. بەپێی تراکەری فاینانشیاڵ تایمز، هەڵئاوسانی نرخەکان بۆ کاڵاکان لە زۆربەی وڵاتان بەرزترین ئاستی لە ماوەی یەک دەیەدا تۆمار دەکات، بەشێوەیەک لە دوای جەنگی ئۆکرایناوە نرخی وزە و ماددە خۆراکییەکان گران بووە و توانای کڕینی خێزانەکان لە زۆربەی وڵاتانی جیهان کەمبووە. هەروەها، تۆمارکردنی رێژەی بەرزی هەڵئاوسان لە هەندێک وڵات بۆ پێش جەنگەکەش دەگەڕێتەوە. 

 

رێژەی هەڵئاوسان یاخود بەرزبوونەوەی نرخەکان لە هەرێمی کوردستان ئەمساڵ ئاستێکی بێ وێنەی تۆمارکردووە، بەشێوەیەک لە مانگی نیسان 2022دا رێژەی نرخی بەکاربەر گەیشتووەتە 109.03%، واتە بە بەراورد بە ساڵی بنەڕەتی بەڕێژەی 9.03%، بە 2021 بەڕێژەی 7.39%، بەراورد بە 2020 بەڕێژەی 10.43% نرخەکان بەرزبووەتەوە، ئەگەر بەراوردێکیش بکەین بە وڵاتانی دراوسێ و وڵاتانی پێشکەوتوو، ئەوا جیاوازییەکی گەورە هەیە، بۆ نموونە رێژەی هەڵئاوسان لە تورکیا لە مانگی نیسان گەیشتووەتە 69.97%، کە بەرزترین رێژەیە لە دوو دەیەی رابردوودا، هەروەها لە ئەمریکا لە مانگی نیسان 8.3% بووە کە بە ریکۆردێکی 40 ساڵەی لە بەرزیی هەڵئاوسان لە ئەمریکا دادەنرێت و لە عێراق بۆ 2022 بەپێی بانکی جیهانی پێشبیندەکرێت 3.3% بێت، کەواتە جیاوازییەکی گەورە لە هەڵئاوسان لە هەرێمی کوردستان بە بەراورد بە عێراق و تورکیا و وڵاتانی دیکە هەیە. هەروەها، وەکو لە گرافیکەکەدا دەردەکەوێت بەرزترین رێژەی هەڵئاوسان لەسەر ئاستی پارێزگاکان لە پارێزگای دهۆک و نزمترین ئاستی هەڵئاوسانی نرخەکانیش لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی بووە لەم چوار مانگەی ئەمساڵدا بە بەراورد بە چوار مانگی سێ ساڵەکەی دیکە. 

 

  

 

هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2012ەوە رێژەی هەڵئاوسان لەسەر ئاستی پارێزگاکان و ماددە خۆراکییەکان دیاری دەکات، بەپێی دوایین راپۆرتی دەستەی ئامار، هۆکارەکانی بەرزبوونەوەی نرخەکان (نرخی بەکاربەر) رێژەی هەڵئاوسان لە نیسانی 2022دا بەراورد بە نیسانی 2021دا دەگەڕێتەوە بۆ هەڵئاوسان لە نرخی خۆراک لە چێشتخانەکان بەڕێژەی 13.3%، بەدوایدا کەرەستە خزمەتگوزارییەکان بەڕێژەی 12.7، پەیوەندییەکان بەڕێژەی 12.1% و خواردن و خواردنەوە ناکحولییەکان بەڕێژەی 10.1% هتد.  

 

 

سەرچاوە: دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان، راپۆرتی ساڵانە 2021، ساڵی بنەڕەتی بەراوردکردن، ساڵی 2012 کە 100%. 

 

 

خەرجییەکانی خێزان یاخود ماڵەکان بریتییە لە تێچووی کۆتایی بەکاربردن لەلایەن خێزانەوە بۆ دابینکردنی پێداویستیی رۆژانەیان وەک خواردن، جلوبەرگ، خانووبەرە (کرێ)، گواستنەوە، وزە و کەلوپەل و خزمەتگوزاریی دیکە، کە ئەمەش بەشێوەیەکی ئاسایی نزیکەی 60%ی بەرهەمی ناوخۆیی GDP پێکدەهێنێت و نیشاندەرێکی بنەڕەتییە بۆ شیکردنەوەی ئابووری، بەتایبەتیش خواست. 

 

هەرێمی کوردستان خەرجییەکانی خێزانی بۆ ساڵی 2021 بڵاوکردووەتەوە، بەشێوەیەکە کەوا لە گرافیکی سێیەمەدا هاتووە، ئەوەی جێگەی سەرنجە لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان و پارێزگاکانیش خەرجییەکانی خێزان بۆ خواردنەوە کحولییەکان و تووتن بەرزترین رێژەی سەدی بە بەراورد بە 11 جۆری دیکەی خەرجی تۆمار کردووە، لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان 10.3% و لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێر 11.4%، پارێزگای سلێمانی 9.1% و پارێزگای دهۆک 10.9%، لەکاتێکدا خواردن و خواردنەوە ناکحولییەکان لەسەر هەرێمی کوردستان 7.5% بووە لەو ساڵەدا. 

 

خەرجییەکانی خێزان بۆ چێشتخانەکان لە 2021دا بەراورد بە جۆرە جیاوازەکانی دیکەی خێزان لە هەرێمی کوردستان نزمترین رێژەی پێکهێناوە، بەشێوەیەک لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان 6.7% بووە و، لەسەر ئاستی پارێزگاکانیش دهۆک نزمترینە بە رێژەی 5.2% و سلێمانی بە رێژەی 7.2% بەرزترینە. بڕوانە گرافیکی 3 بۆ تەواوی جۆرە جیاوازەکانی خێزان لە هەرێمی کوردستان. 

 

 

 

 

بەپێی ئامارەکانی دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان رێژەی زیادبوونی دانیشتووان لە هەرێمی کوردستان کەمترە لە تەواوی پارێزگاکانی دیکەی عێراق، بەڵام لەڕووی دانیشتووانەوە رێژەی دانیشتووانی هەرێمی کوردستان لە عێراق لە ماوەی نیو سەدەی رابردوودا زیادیکردووە، بەشێوەیەک لە کۆی دانیشتووانی عێراق لە 1965دا دانیشتووانی هەرێمی کوردستان رێژەی 11.3% بووە، بەڵام لە 2020دا گەیشتووەتە رێژەی 15.3%، واتە بەڕێژەی 4% زیادیکردووە. 

 

ئێستا گۆڕانکارییە ژینگەییەکان و گۆڕانکارییە ئابوورییەکان و هێزی کار بەشێوەیەکە کەوا چاوەڕواندەکرێت گۆڕانکاریی خێرا لە دیمۆگرافیای دانیشتووان لە شارە گەورەکان و، بەتایبەتیش لە سەنتەری شارەکان رووبدات، ئەگەر دوو بۆ سێ دەیەیەک پێش ئێستا نیشتەجێبوونی عەرەب لەنێو خاکی باشووری کوردستان بە تەعریب لە قەڵەمدراوە، بەڵام ئێستا نەک دەتوانن نیشتەجێبن بگرە لەڕووی موڵکیشەوە بەناویان دەکرێت، هەربۆیەش چاوەڕواندەکرێت بەهۆی دۆخی عێراق و جیاوازیی رەوشی سەنتەری شارە گەورەکانی هەرێمی کوردستان ژمارەی ئەوانەی لە نێوەڕاست و باشووری عێراقەوە دێن لە هەرێمی کوردستان نیشتەجێ ببن روو لە زیادبوون بێت. 

 

خاڵێکی دیکەش، بڵاوبوونەوەی بێکاری و هەژاری لە نێوەڕاست و باشووری عێراقە، کە بەپێی ئامارە فەرمییەکان گەیشتووەتە چارەکی ژمارەی دانیشتووان، واتە لە هەر چوار عێراقییەک یەکێکیان بێکار و هەژارە! لێرەوە مەترسییەکانی هێواش گەشەکردنی نێوخۆیی و خێرا گەشەکردنی دانیشتووانی دیکەی عێراق سەرهەڵدەدات، چونکە کاریگەرییەکی خێرا دەخاتە سەر شانی حکومەت و سەرچاوە سرووشتییەکان، لەکاتێکدا رەوشی خزمەتگوزارییەکان و گوشارەکان بۆ سەرچاوە سرووشتییەکان لە هەرێمی کوردستان چ ئاو بێت یاخود چ وزە بێت دیارە.   

 

سەرچاوە: دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان، راپۆرتی شیکاری دانیشتوانی هەرێمی کوردستان عێراق، شوبات 2021

 

خاڵێکی دیکە لە دانیشتووانی هەرێمی کوردستان، بریتییە لەوەی کۆمەڵگەیەکی گەنجە، واتە لەڕووی دیمۆگرافیای دانیشتووانەوە پێیدەگوترێت "خەڵاتی دانیشتووان"، چونکە لەم دۆخەدا کۆمەڵگە هێزێکی کار و دەستێکی کاری گەنجی هەیە کە دەتوانێت بنیاتی پێداویستی و خزمەتگوزارییەکان بکات، بۆ نموونە رێژەی 35%ی دانیشتووانی هەرێمی کوردستان لەخوار 15 ساڵەوەیە، نزیکەی 28% تەمەنیان لەنێوان 15-29 ساڵدایە، کە ئەمەش بەیەکەوە 63%ی کۆی دانیشتووانی هەرێمی کوردستان پێکدەهێنێت.  

 

 

ئاسایشی خۆراک یاخود دابینکردنی پێداویستییە سەرەکییەکان پێویستی بە بەرهەمهێنانی نێوخۆییە، کە ئەمەش هێشتا نەگەیشتووەتە ئاستێک بتوانرێت پشتیوانیی لێبکرێت و توانای کێبڕکێی لە بازاڕەکاندا هەبێت. لەڕاستیدا بەهۆی گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوا و، بەتایبەتیش لە دوای جەنگی ئۆکرایناوە، واتە لە 24ی شوبات جیهان پێی نایە قۆناخێکی نوێوە، بەشێوەیەک ئێستا نەک زلهێزەکان بگرە هەموو وڵاتانی جیهان خۆیان بۆ گرانیی کاڵاکان و بەرهەمە سەرەکییەکان لەساڵانی داهاتوودا ئامادە دەکەن، ئەویش بە هۆکارەکانی جەنگ، پچڕانی زنجیرەی دابینکردن و گوڕانکارییەکانی کەشوهەوا. خۆشبەختانە لە هەرێمی کوردستان رووبەری چاندراو بە بەرهەمە سەرەکییەکان روو لە زیادبوون بووە ، بەشێوەیەک بەپێی دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان ساڵ بە ساڵ رووبەری چاندراو بە گەنم، جۆ لە هەرێمی کوردستان زیادیکردووە. بەشێوەیەک ئاستی بەرهەمهێنانی گەنم لە ساڵی 2019-2020 گەیشتە بەرزترین ئاست، کە نزیکەی 3 ملیۆن تۆن بوو، بەڵام بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی کشتوکاڵ ئەمساڵ بڕی بەرهەمهێنانی گەنم نزیکەی 400 بۆ 500 هەزار تۆن دەبێت ، ئەمەش بەواتای ئەوە دێت کە بەرهەمی گەنم لە 2022دا یەک لەسەر شەشی گەنمی دوو ساڵ پێش ئێستا دەبێت، هەربۆیەش هەنگاوی سەرەکی بۆ دابینکردنی ئاسایشی خۆراک کە گەنمە پێویستە، چونکە ساڵانە هەرێمی کوردستان پێویستی بە 1 ملیۆن تۆنە و، ئەمەش نێوەی ئەو بڕەیە. بڕوانە خشتەی 2 سەبارەت رووبەری چاندراو و بڕی ساڵانەی بەرهەمی گەنم و جۆ لە هەرێمی کوردستان. 

 

هەروەها یەکێکی دیکە لە هەڕەشەکانی ئاسایشی خۆراک نەمانی ئالیک، پاوان و گژوگیا و لەوەڕگەیە، ئەمەش کاریگەریی راستەوخۆی لەسەر گوندنشینان و جووتیاران و مەڕداران هەیە، کە بەپێی زانیارییەکان رووبەڕووی چاندراوی جۆ کەمیکردووە، وەکو لە خشتەی دووەم دا هاتووە.   

 

 

سەرچاوە: دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان، 2022

 

برنج یەکێکی دیکەیە لە خۆراکە سەرەکییەکان، لەسەر ئاستی جیهان لەدوای گەنمەوە بە پلەی دووەم دێت و لەڕووی بەرهەمیشەوە لە دانەوێڵەکاندا لە پلەی سێیەمدایە، بەپێی زانیارییەکانی وەزارەتی کشتوکاڵ، کە دەستەی ئامار بڵاویکردووەتەوە، بڕی بەرهەمهێنانی برنج لە ماوەی دەیەی رابردوودا لە 3.4 هەزار تۆن بەرزبووەتەوە بۆ 20.4 هەزار تۆن، کە پارێزگای دهۆک رۆڵی گرنگی هەبووە لە ئاستی بەرزکردنەوەی بەرهەمی ناوخۆیی برنج، کە بەپێی زانیارییەکانی وەزارەتی بازرگانی، برنجی بەکاربراو بۆ هەر تاکێک لە هەرێمی کوردستان لەسەرووی 30 کیلۆیە.  

 

هەروەها ساڵانە نزیکەی 250 هەزار تۆن برنج لە بازاڕەکانی هەرێمی کوردستان دەفرۆشرێت. بڕی ئەو سەرمایەی بۆ کڕین دەچێتە دەرەوە، نزیکەی 250 ملیۆن دۆلارە. بەم جۆرەش وەکو لە خشتەی سێیەمدا هاتووە، بەرهەمی برنجی ناوخۆ تەنیا  لە 32%ـی پێداویستی نێوخۆ دابین دەکات و 68%ـی لە دەرەوە هاوردە دەکرێت. 

 

 

سەرچاوە: رۆژنامەی رووداو، ژمارە 405، لاپەڕە 8، رۆژی 25/4/2016، دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان 

*ساڵی 2020 پارێزگای سلێمانی تەنیا بەرهەمی گەرمیانە، ئاماری پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجەی تێدا نییە. 

 

 

بەپێی لێکۆڵینەوەیەکی پەیمانگەی ری سویس، ئابووریی جیهان لەوانەیە بەڕێژەی 10% لە کۆی بەها ئابوورییەکی لەدەستبدات تاوەکو 2050 بەهۆی گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوا. هەروەها لە لێکۆڵینەوەکەدا ئاماژە بەوەکراوە کەوا گەورەترین کاریگەریی گۆڕانکاریی کەشوهەوا ئەوەیە کە دەتوانێت 18%ی گەشەی بەرهەمی ناوخۆیی GDP لە ئابووری جیهان تاوەکو ساڵی 2050 بسڕێتەوە، ئەگەر پلەی گەرمیی جیهان بە 3.2 پلەی سیلیزی بەرزبێتەوە.

 

لێکەوتەکانی گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوا لە هەرێمی کوردستان دەرکەوتووە و بەشێوەیەک لە شێوەکان کاریگەریی گەورەی لەسەر ئاسایشی خۆراک، بژێویی خێزانەکان و زیانە گیانی و مادییەکانی هەبووە. لە 2021دا و بەتەنیا لە هەولێر دوو رووداوی گەورەی لافاو لە 30ی تشرینی یەکەم و 17ی کانوونی یەکەمدا روویدا، جگە لە زیانە مادییەکان کە دەیان ملیۆن دۆلار بوو، 8 کەس بەهۆی لافاوەکەوە گیانی لەدەستدا! لەڕاستیدا چەند جارێکی دیکە و لە چەند ناوچە و شوێنێکی دیکە لافاو بووەهۆی زیانی ئابووریی گەورە. 

 

ئێستاش بەهۆی گرتنەوەی سەرچاوە ئاوییەکان كە دەڕژێنە نێو خاکی هەرێمی کوردستان و عێراقەوە، ئاسایشی ئاو کەوتووەتە بەر مەترسییەکی گەورە و هاووڵاتیان لەبەر نەبوونی ئاو، لە شار و شارۆچکەکان خۆپێشاندان دەکەن. وەکو لە خشتەی 4دا هاتووە، پێنج رووبار و لق لە هەرێمی کوردستان دا هەن، کە ئاوی ساڵانەی ئاویان 29.2  ملیار سێجایە، کە هەموو رووبار و لقەکانیش بە نزیکەی رێژەی نیوەی زیاتری ئەو بڕە ئاوە پشت بە دەرەوە دەبەستێت. 

 

لەڕاستیدا، دابینکردنی ئاسایشی ئاو، دەتوانێت رۆڵێکی گەورە لە گەشەکردنی ئابوورییەکی بەردەوامدا ببینێت، هەربۆیەش بۆ نموونە لەسەر بنەمای شیکردنەوەی زانستی کە لەلایەن کلاودیا سادۆڤ سەبارەت پەیوەندی گەشەی ئابووری و وشکەساڵی کردوویەتی دەرکەوتووە لە بەڕازیل کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانی وشکەساڵی دەبێتەهۆی بەرزبوونەوەی گەشەی بەرهەمی ناوخۆیی تاک بە رێژەی 7% . 

 

 

سەرچاوە: دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان، پوختەی ئاماری سەرچاوە ئاوییەکان 2019 

 

هەروەها بەهۆی وشکەساڵی و کەمبوونی وەرزی بارانبارین لە هەرێمی کوردستان بەرهەمی کشتوکاڵی بۆ یەک لەسەر شەش دابەزیوە، کەواتە لێکەوتە ئابوورییەکانی گۆڕانکاریی کەشوهەوا لە هەرێمی کوردستان بەڕوونی دەرکەوتوون. هەروەها، وەک لە گرافیکی 4دا هاتووە، ژمارەی ئەو بیرانەی بۆ مەبەستی خواردنەوە لە پارێزگاکان و هەرێمی کوردستان هەڵکەنراوە روو لە زیادبوون بووە، ئێستا بەشێوەیەک لە 2019 کۆی بیرەکان گەیشتووەتە زیاتر لە 12 هەزار، ئەمە لەکاتێکدا ژمارەی بیرە نایاساییەکان دوو هێندەی ئەو ژمارەیە!

 

لە ماوەی رابردووشدا بەهۆی کەمبوونی ئاوی دابینکراو، ژمارەی بیرەکان چ بۆ مەبەستی ئاوی خواردنەوە، کشتوکاڵ و پڕۆژە پیشەسازییەکان بێت زیادیکردووە بەشێوەیەک لە 2013 دا لە هەرێمی کوردستان ژمارەی بیرەکان بۆ ئاوی خواردنەوە10958 بیرە، بەڵام لە 2019دا گەیشتووەتە 12266 بیر، ئەمە جگە لە بیرە نایاساییەکان. هەربۆیەش رێکخستنەوەی سەرچاوە ئاوییەکان و پێداچوونەوە بە داهاتی ئاوی ساڵانە و پێداویستییەکان و رێکخستنەوەی سامانی ئاو لە هەرێمی کوردستان، دەتوانرێت ئاسایشی ئاو دابین بکرێت و لەو رێگەیەوە ئاسایشی خۆراک بە بووژاندنەوەی کەرتی کشتوکاڵ و رەخساندنی کار پەرەبستێنێت.

 

 

 

 

بەپێی راپۆرتی وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان لەبارەی داهات و خەرجییەکانی نەوتەوە کە لە 2007وە تاوەکو 2021کە لەلایەن دیلۆیت خراوەتەڕوو، بەردەوام نیوەی داهاتی نەوتی بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان گەڕاوەتەوە وەکو لە گرافیکی 5دا دەردەکەوێت. هەروەها، داهاتی نەوتی هەناردەکراو لە 2007دا 0.29 ملیار دۆلار بووە و لە 2021دا گەیشتووەتە 8.97 ملیار دۆلار، بەهەمان شێوەش لە 2017دا داهاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە نەوتی هەناردەکراو 0.030 ملیار دۆلار بووە و لە 2021دا بەرزبووەتەوە بۆ 3.17 ملیار دۆلار. 

 

بەپێی راپۆرتەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان، داهاتی نەوت راستەوخۆ بۆ دابینکردنی مووچەی فەرمانبەران تەرخان دەکرێت، کە ئەمەش لە زانستی ئابووری یاخود ئیدارەدانی سەرچاوە سرووشتییەکان بە "نەفرەتی سەرچاوە" Resource Curse ناو دەبرێت، چونکە داهاتی سەرچاوە سرووشتییەکان "نەوت و گاز" دەبێت بۆ پڕۆژەکانی وەبەرهێنان بێت. هەروەها، خەزاڵ عەبدوڵڵا لە کتێبی "دیزاین و بەهێزکردنی توانای دامەزراوەیی بۆ حکومڕانی سامانی نەوت و گاز: کەیسی هەرێمی کوردستان" لە لاپەڕە 33 و 83دا ئاماژە بەوە دەکات، کە چۆن داهاتی پیشەسازی نەوت و گاز بووەتەهۆی کەمبوونەوەی سەرمایەی دەوڵەت و وەبەرهێنان لە دەرەوەی كەرتەکانی دیکەدا و لە کەیسی هەرێمی کوردستان چۆن ئەزموونی ئازەربایجان و نایجیریا دووبارە دەبێتەوە لەجیاتی ئەوەی پەیڕەوی مۆدێلی نەروێژ لە ئیدارەدانی نەوت و سەرچاوە سرووشتییەکان دا بكرێت. 

 

لەڕاستیدا، بڕیاری دەستپێکردنی پیشەسازیی نەوت و گاز لە هەرێمی کوردستان و هاتنی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی بواری نەوت توانی دەرگەیەکی نوێی ئابووری بەڕووی هەرێمی کوردستان بكاتەوە، بەڵام پشتبەستنی حکومەتی هەرێمی کوردستان و بەستنەوەی کۆی داهاتی حکومەت بە نەوتەوە، یاخود تاک سەرچاوەیی داهات، مەترسییەکانی ئەم ئابوورییەی زیاتر کردووە. 

 

چونکە گۆڕانکارییەکان لە نرخی نەوت و گۆڕانکارییە جیۆپۆلەتیکییەكان و پابەندییەکانی کەشوهەوا لە داهاتوودا، لەوانەیە داهاتی نەوت سنووردار بکات، کە ئەوکات ئەو داهاتەش كە ئێستا نێوەیی دەگەڕێتەوە، دەستنەکەوێت.  

 

سەرچاوە: راپۆرتی دیلۆێت، راپۆرتی وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان، راپۆرتی میس

تێبینی، ساڵی 2015 و 2016، داهاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە نەوتی هەناردەکراوی تێدا نییە

 

 

پشتبەستن بە کاڵای هاوردەکراو، هەڵئاوسانی ئابووری، تاک سەرچاوەیی داهات و گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوا و گەشەکردنی خێرای دانیشتووان، ئەوە دەخوازێت هەرێمی کوردستان پێداچوونەوەیەکی خێرا بە ئابوورییەکەیدا بکات و پێناسەیەکی دیاریکراو بە ئابووریی هەرێمی کوردستان بدات کە بیگوازێتەوە بۆ قۆناخێکی نوێ ، کە توانای بەرگە گرتنی گۆڕانگارییەکان و هۆکارە نێوخۆیی و دەرەکییەکانی هەبێت.

 

لەڕاستیدا، ئێستا ناتوانین هیچ جۆرە مۆدێلێکی ئابووری بەسەر هەرێمی کوردستاندا بسەپێنن، ئەویش بەهۆی ئەو تێکەڵی و ئاڵۆزییەی لە سیستەمەکەدا پەیڕەو دەکرێت. هەرچەندە ئاماژە بە بازاڕی ئازاد دەکرێت، بەڵام كەرت و جەمسەرە گرنگەکانی ئابووری کەوتوونەتە ژێر هەژموونی مونۆپۆلێکی تەواوەوە، کە لە ئیندێکسی ئازادی ئابووری پەیمانگەی فرەیزەر و کاتۆ لەبارەی هەرێمی کوردستان هاتووە: "هەرێمی کوردستان سیستەمێکی ناوەندی بۆ بەڕێوەبردنی ئابووری پەیڕەو دەکات و خەرجی گشتی بۆ بەدیهێنانی بەرژەوەندییە سیاسییەکانی حیزبەکانی دەسەڵاتدار بەکاردێنێت، هەروەها حیزبە دەسەڵاتدارەکان بەشێوەیەکی زۆر دەستێوەردان لە دامەزراوە حکومی، ئابووری و کۆمەڵایەتییەکاندا دەکەن". 

 

 

- پشتیوانیکردنی جووتیار و هەڵمەتی هۆشیاری نەتەوەیی بۆ بەرهەمی نێوخۆیی.

- پاڵپشتی جووتیار و دابینکردنی خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکان. 

- هەوڵدان بۆ پاڵپشتیکردنی بازرگانی بچووک و دەستگیرۆیی گەنجان لە قەزا و ناحییەکان لە دەرەوەی شارە گەورەکان.

- پێشخستنی سیستمی باج بۆ بە دیجیتاڵکردنی سیستمی باج لە هەرێمی کوردستان. 

- رێکخستنەوەی خەرجی و داهاتی نەوت و کۆکردنەوەی لە سندووقی تایبەتدا. 

- پێداچوونەوە بە خەرجییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان وەک لە راپۆرتەکانی چاکسازیدا هاتووە، بۆ نموونە راپۆرتی سێیەم کە هێشتا کەیسی 354 وەزیر، راوێژکار و بەڕێوەبەری گشتی هتد یەکلانەبووەتەوە. 

- رێکخستنەوەی دامەزراوەکان لەسەر بنەمای کارکردن و راپەڕاندنی خزمەتگوزاریی هاووڵاتییان لە هەرێمی کوردستان.

- درێژەدان بە راهێنانی کارمەندانی کەرتی گشتی لە راپەڕاندن و جێبەجێکردنی ئەرکەکانیان بەشێوەیەکی زانستی نوێ.

- دابینکردنی تەکنەلۆژیای زانیاری و دانانی داتابەیسی نیشتمانی بۆ بوارە جیاوازەکان و بەستنەوەی بەیەکەوە بۆ راپەڕاندنی کارەکان. 

- پێداچوونەوە بە نیشتەجێبوونی دانیشتووانی نێوەڕاست و باشووری عێراق لە هەرێمی كوردستان. 

- هەوڵدان بۆ کارکردن لەگەڵ دامەزراوە جیهانییەکان بۆ بنیاتنانی سیستەمی ئەلیکترۆنی.

- فرەجۆرکردنی ئابووری بە گرنگیدان بە کشتوکاڵ و بەرهەمە پیشەسازییەکان و گەشتیاری لە هەرێمی کوردستان.

 

لە سەروو هەموو ئەمانەوە بنیاتنانی حکومەتێکی دیجیتاڵی یەکگرتوو کە فەرمانگە و وەزارەتەکان بەیەکەوە ببەستێتەوە، هەروەها هەوڵبدرێت بۆ یەکخستنی تواناکان و دانانی کات بۆ جێبەجێکردنی بڕیارە چاکسازییەکان و کارکردن بەیەکخستنی ئامارەکان و دانانی سیستەمی ئەلیکترۆنی بەتایبەتیش لەبواری ئابووری و بازرگانی بەمەبەستی دەستخستنی داتایەکی دروست کە بتوانرێت نیشانە سەرەکییەکانی ئابووریی هەرێمی کوردستان بزانرێت و نەخشە رێگەی دابینکردنی ئاسایشی خۆراک، ئاسایشی ئابووری و رەخساندنی کار و خۆشگوزەرانیی هاووڵاتییان لە هەرێمی کوردستان دیاری بكات. 

 

لەکۆتاییدا، ئەگەر گۆڕانکاری لە سیستمی ئەم ئابوورییەدا نەکەین، ئەوا ئەو پلەیەی ئەمساڵ لە ریزبەندیی ئابووریی جیهان کە 5.15 بووە، لەڕووەکانی قەبارەی حکومەت، سیستەمی یاسایی و مافی خەڵک، پارە، ئازادیی بازرگانیی نێودەوڵەتی و رێساکان، ئەوا بۆ ساڵی داهاتوو نمرەکە خراپتر دەبێت و رەوشی ئابووریش خراپتر. 

 

 

Auzer, khazal Abdullah. Institutional Design and Capacity to enhance effective Governance of Oil and Gas Wealth: the case of Kurdistan region. Singapore: Springer, 2017.

Government, Ministry of natural Resource Kurdistan regional. Financial Report 2007-2013. Annual Report, Erbil: MNR, 2007.

زانیاری، حکومەتی هەرێمی کوردستان -ئەنجوومەنی وەزیران /فەرمانگەی میدیا و. دەستکەوتەکانى کابینەى نۆیەمى حکومەتى هەرێمی کوردستان بۆ بەھێزبوونی پێگەی ھەرێمی کوردستان لە ئەنجومەنی نوێنەران ھەموومان دەنگ دەدەین. هەولێر: /فەرمانگەی میدیا و زانیاری, 2021.

کوردستان, دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان/وەزارەتی پلاندانانی حکومەتی هەرێمی. ژمارەی پیوانەیی. ئایار 2021. https://krso.gov.krd/ku/statistics/%DA%98%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D9%89-%D9%BE%DB%8E%D9%88%D8%A7%D9%86%D9%87-%D9%8A%D9%89 (accessed حوزەیران 14, 2022).

James D. Gwartney, Robert A. Lawson, Joshua C. Hall, Ryan H. Murphy, Justin T. Callais, Rosemarie Fike, Vincent Geloso, Nijdar S. Khalid, Fred McMahon, & Martin van Staden. ECONOMIC FREEDOM OF THE WORLD. 09 17, 2021. ECONOMIC FREEDOM OF THE WORLD (accessed 09 18, 2021).

 Khalid, Nijdar S. The State of the Institutions of Economic Freedom in the Kurdistan Region of Iraq. Annual, Vancouver: Fraser Institute, 2021.