داهاتووی لیرەی تورکی و کاریگەرییەکانی لەسەر وڵاتانی دراوسێ

 

بانکی ناوەندیی تورکیا جارێکی دیکە بازاڕەکانی تووشی شۆک کرد. 24ـی ئەم مانگە، رێژەی سوودی بانکی  لە 46٪ـەوە بۆ 43% کەمکردەوە، وەک هەنگاوێک بۆ ئاسانکردنی سیاسەتی نەختی. ئەمە لەکاتێکدایە هەڵاوسان و ناجێگیریی بەهای لیرە بەردەوامە. ئەم بڕیارە کاریگەریی بەرچاوی لەسەر ئابووریی ناوخۆی تورکیا هەیە، هاوکات کاریگەری دەبێت لەسەر وڵاتانی دراوسێ و ئەو وڵاتانەش کە ئابوورییەکەیان لە پەیوەندییەکی زۆردایە لەگەڵ ئابووری تورکیا.

 

دوای هەڵمەتی تووندکردنەوەی سیاسەتی نەختینەیی کە ساڵێکی خایاند و تێیدا رێژەی سوودی بانکی لە تورکیا بەشێوەیەکی بەرچاو بەرزکرایەوە بەمەبەستی بەرەنگاربوونەوەی هەڵاوسان و جێگیرکردنی بەهای لیرە، کەمکردنەوەی رێژەی سوود لەم مانگەدا، ئاماژەیە بۆ ئەوەی تورکیا خەریکە سیاسەتی نەختینەیی خۆی دەگۆڕێت. 

 

ئەم هەنگاوە لەکاتێکدایە کە گوشارە سیاسی و ئابوورییەکان لە تورکیا بەردەوامن، ئەمە ئەوە دەردەخات کە بەرپرسانی تورکیا گەیشتوونەتە ئەو باوەڕەی چیدیکە سیاسەتی تووندی نەختینەیی و تێچووی بەرزی قەرزکردن لە تورکیا، خزمەتی ئامانجەکانیان ناکات.

 

ئێستا 40 لیرەی تورکی بەرامبەر بە دۆلارێکی ئەمریکی مامەڵەی پێوەدەکرێت. دابەزینی بەردەوامی بەهای لیرە، ئاماژەیە بۆ کێشە قووڵەکانی تورکیا، وەک بەرزیی رێژەی هەڵاوسان، مەترسییە جیۆسیاسییەکان و کێشە ئابوورییە بنەماییەکان. هەندێک لە ئابووریناسان پێشبینی دەکەن تاوەکو کۆتایی ئەم ساڵ بەهای لیرە زیاتر داببەزێت.

 

لە لێدوانێکی تایبەت دا بۆ رووداو، مستەفا سۆنمەز، ئابووریناس و نووسەری دیاری تورکیا، هۆشداری دەدات لە دابەزینی زیاتری بەهای لیرە و هۆکارەکەشی بۆ مەترسییە ناوخۆیی و هەرێمییەکان دەگەڕێنێتەوە. سۆنمەز دەلێت: "پێشبینی دەکرێت تاوەکو کۆتایی ئەمساڵ بەهای دۆلارێک بگاتە 44 لیرەی تورکی، بەڵام ئەمە پەیوەستە بە پێشهاتە سیاسییەکانەوە."

 

ئەو ئابووریناسە دەڵێت، کەمکردنەوەی رێژەی سوودی بانکی دەبێتە هۆکاری ئەوەی خەڵک روو لە کڕینی دۆلار بکەن، ئەوەش نرخی کاڵاو شتومەک بەرزدەکاتەوە.

 

"مەترسییە سیاسییەکان دەبنە هۆکاری ئەوەی خەڵک وەک پەناگەیەکی ئارام بۆ خۆپاراستن لە ناجێگیری بەهای دراوی نیشتمانی، روو لە کڕین و پاشەکەوتی دراوی بیانی بکەن. ئەمەش نرخەکان زیاتر بەرز دەکاتەوە و ئەگەری هەیە کاریگەریی لەسەر هەرێمی کوردستانیش دابنێت."

 

گۆڕینی ئاڕاستەی بانکی ناوەندیی تورکیا بەرەو سیاسەتی نەختینەیی نەرمتر، چەندین نیگەرانیی پێکەوەبەستراو دروست دەکات. رێژەی سوودی کەمتر، تێچووی قەرزکردن هەرزانتر دەکات و هانی خەرجکردنی زیاتر دەدات کە دەتوانێت هاندەربێت بۆ گەشەی ئابووری، بەڵام لە وڵاتێکدا کە لە مێژە گیرۆدەی هەڵاوسانی بەرزە، سیاسەتێکی لەو جۆرە دەبێتە مەترسیی زیاتر بۆ دابەزینی زیاتری بەهای دراوی نیشتمانی و کەمبوونەوەی توانای کڕینی هاووڵاتیان. بەردەوامبوونی دابەزینی بەهای لیرە دەتوانێت تێچووی هاوردەکردن بەرز بکاتەوە، هەڵاوسان زیاتر بکات و هەوڵەکانی حکومەت بۆ گەڕاندنەوەی متمانەی وەبەرهێنەران لاوازتر بکات.

 

لەسەر ئاستی هەرێمایەتیش، چاودێریی وردی ئەم دۆخە دەکرێت. شوکری جەمیل، سەرۆکی ژووری بازرگانیی دهۆک، دەڵێت: "سەرەڕای هەوڵەکانی حکومەتی تورکیا بۆ گۆڕینی دۆلاری ئەمریکی بە یۆرۆ لە ئاڵوگۆڕی بازرگانی دا، هێشتا 95%ی بازرگانیمان لەگەڵ تورکیا بە دۆلاری ئەمریکییە، بۆیە کاریگەریی کەمکردنەوەی رێژەی سوود لە تورکیا لەسەر بازرگانیی دوولایەنەمان، سنووردارە. ئێمە زیاتر هاوردەکارین نەک هەناردەکار."

 

د. حامی ساڵح، شارەزای بواری بازرگانیی نێودەوڵەتی، ئاماژە بەوە دەکات، "لە ماوەی کورتخایەندا، لاوازبوونی لیرە رەنگە لە بەرژەوەندیی هاوردەکارانی هەرێمی کوردستان بێت"، بەڵام هۆشداری دەدات "لە درێژخایەندا، دەتوانێت هەڵاوسان لە ناوخۆی تورکیا بەرز بکاتەوە، کە دەبێتە هۆکاری گرانبوونی کاڵا و شتومەکی تورکی و لە کۆتاییدا زیان بە هاوردەکارانی هەرێمی کوردستان دەگەیێنێت".

 

ئەو شارەزایە دەڵێت، متمانەی وەبەرهێنەرانیش زیانی بەرکەوتووە "ئەو وەبەرهێنەرە کوردانەی کە لە رابردوودا بە ئامانجی بەدەستهێنانی مافی نیشتەجێبوون یان وڵاتینامەی تورکیا لە کەرتی خانووبەرەی تورکیا وەبەرهێنانیان کردووە، ئێستا بێ هیوان. دابەزینی بەردەوامی بەهای لیرەی تورکی، قازانجی ئەو موڵکانەی دابەزاندووە کە کڕیویانن، ئەوە ئەگەر زیانیان نەکردبێت. سەرەرای ئەوەش، گۆڕانکاری لە یاساکانی نیشتەجێبوون و وڵاتینامە لە تورکیا، متمانەی وەبەرهێنەری بیانی زیاتر لاوازکردووە."

 

مستەفا سۆنمەز جەخت لەوە دەکات کە "پێشهاتەکانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست، بەتایبەتی گرژییەکانی پەیوەست بە حکومەتی نوێی سووریا، کاریگەرییان لەسەر بەهای لیرەی تورکی دەبێت. لەسەر ئاستی نێوخۆش، ئەو گرژییەی بەهۆی ئۆپەراسیۆنەکانی حکومەتەوە دژی پارتی گەلی کۆماری (جەهەپە) دروستبوو، مەترسی بۆ سەقامگیری ئابووی دروستکردووە".

 

ئەوەی هیوای سەقامگیری لە تورکیا دروستکردووە، ئەو پرۆسەیەیە کە لەنێوان دەوڵەت و پارتی دیموکراتی و یەکسانی گەلان (دەم پارتی ) بۆ پرسی کورد دەستیپێکراوە، بە بڕیار و هەنگاوەکانی عەبدوڵڵا ئۆجەلانی سەرۆکی پارتی کرێکارانی کوردستان . ئەم هەنگاوانەی ئۆجەلان و دەوڵەت سەبارەت کورد، ئارامییەکی ناوخۆیی و گۆڕینی وێنەی تورکیای لە دەرەوە لێکەوتووەتەوە ، ئەگەر ئەم هەنگاوانە ببنە هۆی سەقامگیرییەکی هەمیشەیی رەنگدانەوەی زۆری لەسەر ئابووری تورکیا دەبێت . 

 

بانکە جیهانییەکانی وەک گۆڵدمان ساکس هاوڕان لەگەڵ نیگەرانییەکانی پەیوەست بە جێگیربوونی بەهای لیرە. گۆڵدمان ساکس پێشبینی دەکات ئەگەر رێژەی سوود دووبارە بەرزنەکرێتەوە و ناجێگیریی سیاسی بەردەوام بێت، تاوەکو کۆتایی ساڵی 2025 بەهای دۆلارێک بەرزدەبێتەوە بۆ 44.5 لیرە. جەی پی مۆرگنیش پێشبینیی دەکات ئەگەر هەڵاوسان بگەڕێتەوە بۆ نزیکەی 50%، ئەوا لە سەرەتای 2026ـدا بەهای دۆلار دەگاتە 45.2 لیرە. بانکی HSBC روانگەیەکی رەشبینانەتریان هەیە و پێشبینی دەکات ئەگەر سیاسەتی نەرمی نەختینەیی بەردەوام بێت و یەدەگی دراوی بیانی وەک پێویست نەپارێزرێت، لەوانەیە بەهای دۆلار بگاتە 46 لیرە.

 

ئەم پێشبینییانە ئاماژە بەوە دەکەن ئەگەر سەقامگیری سیاسی لە تورکیا بەدینەیێت و هەڵاوسان بە رادیەکی بەرچاو کۆنترۆڵ نەکرێت و متمانە بە دراوی نیشتمانی بەرزنەکرێتەوە، دابەزینی بەهای لیرە بەردەوام دەبێت.

 

تورکیا لەسەر خاڵێکی وەرچەرخانی هەستیاری ئابووریدایە. گەڕانەوە بۆ سیاسەتی کەمکردنەوەی رێژەی سوودی بانکی، لەوانەیە گوشارە داراییەکان لە کورتخایەن دا کەم بکاتەوە، بەڵام مەترسیی سەرهەڵدانەوەی هەڵاوسان و زیاتر لاوازبوونی لیرەی لێدەکەوێتەوە. لەگەڵ دابەزینی بەهای لیرە، لێکەوتەکانی نەک تەنیا لەلایەن هاووڵاتیان و کۆمپانیا تورکییەکانەوە هەستی پێدەکرێت، بەڵکو کاریگەری دەبێت لەسەر بازرگانان و وەبەرهێنەرانی وڵاتانی دراوسێی تورکیاش لەوانە، بازرگانانی هەرێمی کوردستان.