دۆخی شیعە لە هەڵبژاردنی عێراقدا؛ لە چوارچێوەی هاوئاهەنگییەوە بۆ فرەلیستی و ململانێ

 

ئەم سەرکەوتنە وای لە موقتەدا سەدر، رێبەری رەوتی سەدر (ئێستا: رەوتی نیشتمانیی شیعە) کرد، رایبگەیێنێت، بەردەوام دەبێت لە پڕۆژە سیاسییەکەی بۆ پێکهێنانی حکومەتی' زۆرینەی نیشتمانی' و واز لە حکومەتی پشکپشکێنە و سازان دەهێنێت. ئەمەش لە رێگەی دروستکردنی هاوپەیمانییەک لەگەڵ دوو لیستی سەرەکیی سوننە و کورد (تەقەدووم 37 کورسی و پارتی دیموکراتی کوردستان 33 کورسی). ئەم هەنگاوە بە شکاندنی بنەمای "سازانی شیعی" هەژمار کرا کە لە ساڵی 2003ـەوە باڵی بەسەر دیمەنی سیاسیی عێراقدا کێشابوو.

 

ئەم ئاراستەیەی سەدر هێزە شیعەکانی دیکەی تووڕە کرد، ئەوان خاوەنی هەژموونی نێوخۆیی، هەرێمی و چەکن، لە پڕۆژەی "زۆرینەی سیاسی"ـدا هەوڵێکیان بۆ پەراوێزخرانی خۆیان دەبینی. بۆیە لە 11ـی تشرینی یەکەمی 2021 لە هاوپەیمانییەکی نوێدا بە ناوی "چوارچێوەی هاوئاهەنگی" کۆبوونەوە. ئەم چوارچێوەیە هاوپەیمانیی دەوڵەتی یاسا بە سەرۆکایەتیی نووری مالیکی، رێکخراوی بەدر بە سەرۆکایەتیی هادی عامری، عەسائیبی ئەهلی حەق بە سەرۆکایەتیی قەیس خەزعەلی، رەوتی حیكمە بە سەرۆکایەتیی عەممار حەکیم، گرێبەستی نیشتمانی و ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی لەخۆگرتبوو.

 

چوارچێوەی هاوئاهەنگی، لە کاتی دامەزراندنیدا هیچ راگەیێندراوێکی دەرنەکرد و یەکەم راگەیێندراوی، رەتکردنەوەی تووندی ئەنجامەکانی هەڵبژاردن بوو. ئەوان رووداوەکەیان بە "دزینی دەنگەکان" و شێواندنی ئیرادەی دەنگدەران ناوبرد و داوایان کرد دەنگەکان بە دەست هەژمار بکرێنەوە.

 

لەکاتێکدا رەوتی سەدر هەوڵی پێکهێنانی حکومەتی دەدا و کاری بۆ کۆکردنەوەی دوو لەسەر سێی دەنگەکان دەکرد بۆ یەکلاییکردنەوەی پۆستە باڵاکانی وڵات، چوارچێوەی هاوئاهەنگی پەنای بردە بەر بەکارهێنانی "سێیەکی پەکخەر" یان "سێیەکی زامنکەر" بە گوتەی نووری مالیکی. ئەمەش بریتی بوو لە کۆکردنەوەی ژمارەیەک پەرلەمانتار بۆ پەکخستنی دانیشتنی هەڵبژاردنی سەرۆککۆمار، کە پێویستی بە ئامادەبوونی دوو لەسەر سێی ئەندامانی پەرلەمان (220 پەرلەمانتار) هەبوو، وەک لە مادەی 70ـی دەستووری عێراقدا هاتووە.

 

چوارچێوەکە لە رێگەی هاوپەیمانی لەگەڵ هەندێک حیزبی سوننی و کوردی وەکو یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان و هاوپەیمانیی عەزم، لەگەڵ ئەو هێزانەی دیکە کە هاوپەیمانییان لەگەڵ سەدر نەکردبوو، توانی رێژەی یاسایی پێویست بۆ پەکخستنی دانیشتنەکە مسۆگەر بکات، ئەمەش رێگەی لە رەوتی سەدر گرت پڕۆژەی حکومەتەکەی تێپەڕێنێت و پرۆسەی سیاسیی خستە چەقبەستووییەکەوە کە زیاتر لە 8 مانگی خایاند.

 

لە حوزەیرانی 2022 و بەهۆی چەقبەستوویی و داخراویی ئاسۆی سیاسی، موقتەدا سەدر کشانەوەی پەرلەمانتارەکانی لە پەرلەمان راگەیاند و گۆڕەپانەکەی بۆ چوارچێوەی هاوئاهەنگی چۆڵکرد، کە بووە گەورەترین کوتلە و دەستی بە گفتوگۆکانی پێکهێنانی حکومەت کرد لەگەڵ هێزە کوردی و سوننییەکان.

 

لە تشرینی یەکەمی 2022، چوارچێوەی هاوئاهەنگی لەسەر راسپاردنی محەممەد شیاع سوودانی بۆ پێکهێنانی حکومەتی نوێ رێککەوت، وەک بەربژێرێکی هاوبەشی سازان لەسەرکراو، سەرەڕای ئەوەی بزووتنەوەکەی (رەوتی فوراتەین) تەنیا خاوەنی سێ کورسی بوو. حکومەتەکەی وەک بەرهەمی سازانی شیعی وەسف کرا، دوای قۆناخێکی دابەشبوون کە رووبەڕووی گەورەترین پێکهاتەی وڵات بووەوە.

 

 

سەرەڕای ئەوەی حکومەت لەنێو چوارچێوەی هاوئاهەنگییەوە سەریهەڵدا، بەڵام ناکۆکییە نێوخۆییەکان دواتر دەرکەوتن بەتایبەتی لەگەڵ نووری مالیکی، سەرۆکی هاوپەیمانیی دەوڵەتی یاسا، کە لە چەندین بۆنەی سیاسیدا رەخنەی ئاشکرای لە ئیدارەی حکومەتی سوودانی گرت و داوای چاکسازی و کەمکردنەوەی هەژموونی هەندێک لایەنی لەنێو دەسەڵاتی جێبەجێکاردا کرد.

 

ئەو لێدوانانە، ململانێیەکی شاراوەیان لەنێو چوارچێوەکەدا دەرخست؛ لەنێوان ئەوانەی دەیانویست رووبەرێکی فراوانتر بە سوودانی بدرێت بۆ کارکردن و چارەسەرکردنی قەیرانە سیاسی، ئەمنی و ئابوورییەکان و ئەوانەی کە پێیان باش بوو شێوازی کۆنی ئیدارەی سازان بهێڵرێتەوە.

 

شەڕی نێوان ئێران و ئیسرائیل لە حوزەیرانی 2025، کە 12 رۆژی خایاند، ئاراستەیەکی سیاسیی تایبەتی محەممەد شیاع سوودانی، سەرۆکوەزیرانی عێراقی دەرخست، بە تەواوی لەگەڵ تێڕوانینی چوارچێوەی هاوئاهەنگی نەدەگونجا،سوودانی، گوشارێکی زۆری خستە سەر گرووپە چەکدارەکانی نزیک لە ئێران بۆ رێگریکردن لە دەستوەردانی راستەوخۆ یان کردنە ئامانجی بەرژەوەندییەکانی ئیسرائیل و ئەمریکا لە خاکی عێراقەوە. ئەمەش بۆ ئەوەی عێراق لە ململانێیەکی هەرێمیی راستەوخۆ بەدوور بگرێت رەنگە ببێتە هۆی گورزی بەئازار و سزای ئابووریی نوێی ئەمریکی.

 

سوودانی، ئەوکات رایگەیاند: رێگە نادات خاکی عێراق وەک خاڵی دەستپێک بۆ هەر کارێکی سەربازی بەکاربهێنرێت کە زیان بە ئاسایش و سەقامگیریی وڵات بگەیێنێت. هەروەها ئۆپەراسیۆنی ئەمنیی هاوبەشی لەگەڵ هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی ئاشکرا کرد کە تێیدا زیاتر لە 29 هەوڵی هەڵدانی مووشەک و فڕۆکەی بێفڕۆکەوان لەنێو خاکی عێراقەوە پووچەڵکراونەتەوە. 

 

ئەم هەڵوێستە، کە بە "سیاسەتی بێلایەنیی واقیعی" وەسف کرا، خواستی سوودانی بۆ پاراستنی سەروەریی وڵات و خۆلادان لە هەر کاردانەوەیەکی تۆڵەسەندنەوەی "ئیسرائیلی-ئەمریکی" پێشان دا.

 

بەڵام، ئەم ئاراستەیە کە پشتگیریی زۆرینەی هێزە سیاسییەکانی عێراقی بەدەستهێنا، ناڕەزایەتیی لایەنەکانی نێو چوارچێوەی هاوئاهەنگیی لێکەوتەوە. چونکە هێزێکی زیاتری بە سوودانی بەخشیبوو لەسەر حیسابی ئەوان، بەتایبەتی ئەم هەنگاوانە لەگەڵ هەڵوێستی ئەمریکادا دەگونجا.

 

ئیحسان شمەری، توێژەری سیاسی، لە لێکۆڵینەوەیەکی لەگەڵ تۆڕی نیریج-ی عێراقیدا پێیوایە محەممەد شیاع سوودانی لە هەڵبژاردنی داهاتوودا هێزەکانی چوارچێوەی هاوئاهەنگی قوت دەدات و دەڵێت: "هەنگاوەکانی دوایی، بێگومان چوارچێوەی هاوئاهەنگی تووڕە کردووە، چونکە لەگەڵیاندا کێبڕکێ لەسەر کورسییە پەرلەمانییەکانی شیعە دەکات."

 

شمەری دەشڵێت، جموجۆڵەکانی ئەمدواییەی سوودانی و پێکهێنانی هاوپەیمانییەکی نوێی هەڵبژاردن، خواستی ئەوی بۆ "گرتنەبەری رێڕەوێکی نوێ لە دیمەنی سیاسیدا" نیشان دەدات، دوور لە ژینگە سیاسییەکەی کە چوارچێوەی هاوئاهەنگییە.

 

سوودانی، هاوپەیمانییەکی سیاسیی نوێی بە ناوی "هاوپەیمانیی گەشەپێدان و ئاوەدانکردنەوە" بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانیی 11ـی تشرینی دووەمی 2025 پێکهێناوە. وەکو زیا زەیدی، ئەندامی هاوپەیمانییەکە دەڵێت:" سوودانی هەوڵ دەدات هاوپەیمانییەک دروست بکات کە "سیاسەتی ئاوەدانکردنەوە و گەشەپێدان پەیڕەو بکات بۆ عێراقێکی یەکگرتوو و ناسنامەی تایفەگەری لەخۆ نەگرێت."

 

لەکاتێکدا سوودانی هەوڵی بەدەستهێنانی پشکی شێر دەدات لە کورسییەکانی شیعە لە غیابی بەهێزترین یاریزانی شیعە کە موقتەدا سەدرە، چوارچێوەی هاوئاهەنگی رووبەڕووی ناکۆکی لە هەڵوێستی لایەنەکانیدا بووەتەوە و چیدی وەک یەک کوتلەی یەکگرتوو نییە. نزیکەی 12 حیزب و هاوپەیمانیی شیعە بەپێی بەرژەوەندییەکانی خۆیان بەشداریی هەڵبژاردنی داهاتوو دەکەن.

 

ئەو حیزب و کوتلە شیعییانەی کە پێشتر لەنێو چوارچێوەی هاوئاهەنگیدا بوون و بەشداریی هەڵبژاردنی 2025 دەکەن بریتین لە: هاوپەیمانیی دەوڵەتی یاسا، هاوپەیمانیی هێزەکانی دەوڵەتی نیشتمانی، ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی، کوتلەی سادیقوون، رێکخراوی بەدر، بزووتنەوەی سۆمەریون، هاوپەیمانیی قووڵایی نیشتمانی، هاوپەیمانیی ئەساسی عێراقی، بزووتنەوەی حقوق، هاوپەیمانیی خزمەتگوزاری و بزووتنەوەی پاڵپشتیی دەوڵەت.

 

فازڵ موات، ئەندامی هاوپەیمانیی دەوڵەتی یاسا لە بەرنامەیەکی تەلەڤزیۆنیدا گوتی:"بەشداریکردنی هاوپەیمانییەکە بە زیاتر لە لیستێکی هەڵبژاردن بڕیارێکە کە لەنێو هاوپەیمانییەکەدا لەسەری رێککەوتوون "وەک بەشێک لە تاکتیکی هەڵبژاردن" بۆ دابەشکردنی باشترینی دەنگەکان، بەتایبەتی کە یاسای هەڵبژاردن هەر پارێزگایەکی کردووەتە یەک بازنە.

 

عەلی ئەحمەد، شرۆڤەکاری سیاسی، لە هەمان توێژینەوەدا هۆکاری بەشداریکردنی هێزەکانی چوارچێوەی هەماهەنگی بە چەندین هاوپەیمانی بۆ ناکۆکیی سەرکردەکانیان لەسەر ریزبەندییان لەسەر لیستی هاوپەیمانییەکان و پشکیان لە بەربژێرەکان دەگەڕێنێتەوە.

 

ئەوەشی خستەڕوو، فرەلیستی "گۆڕانکارییەک لە پێکهاتەی هێزە شیعەکاندا نیشان دەدات، لە یەکگرتوویی چوارچێوەکەوە بۆ کێبڕکێی نێوخۆیی لەسەر سەرکردایەتیکردنی دیمەنەکە."

 

 

بە گوتەی عەلی، پێشهاتە سیاسی و ئەمنییەکانی ناوچەکە، وەک زیادبوونی گوشاری ئەمریکا و دانانی نێردەیەکی تایبەت بۆ عێراق و پاشەکشەی رێژەیی هەژموونی ئێران، کاریگەرییان لەسەر سرووشتی حکومەتی نوێ دەبێت.

 

مارک ساڤایا، نێردەی تایبەتی دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی ئەمریکا بۆ عێراق، لە راگەیێندراوێکدا پشتگیریی واشنتنی بۆ رێڕەوی "سەقامگیری، سەروەری و گەشەسەندن" لە عێراق دووپاتکردەوە. بەڵام ئەوەی بەستەوە بە "رێگریکردن لە هەر گرووپێکی چەکدار کە لە دەرەوەی دەسەڵاتی دەوڵەت کار بکات."

لە راگەیێندراوەکەدا هاتووە، "سەرکردایەتیی عێراق لە ماوەی سێ ساڵی رابردوودا هەنگاوی گرنگی ناوە بۆ ئاراستەکردنی وڵات لە رێڕەوی سیاسی و ئابووریی دروستدا." هەروەها ئاماژەی بەوە کردووە کە عێراق دەستیکردووە بە وەرگرتنەوەی پێگەی خۆی وەک دەوڵەتێکی خاوەن سەروەری.

 

 

دکتۆر قاسم روبەیعی، توێژەری کاروباری هەڵبژاردن، دەڵێت: بڕیاری چوارچێوەی هاوئاهەنگی بۆ بەشداریکردن لە هەڵبژاردن بە لیستی جیاواز "تاکتیکێکی هەڵبژاردنی حیساب بۆکراوە بۆ سوودوەرگرتنی تەواو لە میکانیزمی یاسای سانتلیگۆی هەموارکراوی 1.7."

 

روبەیعی روونی دەکاتەوە: "ئەم یاسایە کە پشتی بە دابەشکردنی دەنگی لیستەکان بەسەر زنجیرەیەک ژمارەی تاکدا بەستووە، سوود بە حیزبە گەورەکان دەگەیێنێت لەسەر حیسابی لیستە بچووکەکان و سەربەخۆکان." 

جەخت لەوە دەکاتەوە کە بەشداریکردنی زیاتر لە هاوپەیمانی و کوتلەیەکی شیعە لە هەڵبژاردنی داهاتوودا شتێکی چاوەڕوانکراو و ئاساییە، بەتایبەتی کە یارمەتیدەر دەبێت بۆ "تاقیکردنەوەی قورسایی جەماوەریی هەر حیزبێک لەنێو چوارچێوەی هاوئاهەنگیدا."

 

 

سەرەڕای فرەیی حیزب و هاوپەیمانییە شیعەکان، دیمەنی سیاسی دوو کوتلەی سەرەکیی شیعە دەردەخات کە پێشەنگی کێبڕکێکەن. یەکەمیان: هاوپەیمانیی گەشەپێدان و ئاوەدانکردنەوە بە سەرۆکایەتیی محەممەد شیاع سوودانی و دووەمیان: هاوپەیمانیی دەوڵەتی یاسا بە سەرۆکایەتیی نووری مالیکی.

 

کوتلەکەی سوودانی، زیاتر لە 440 بەربژێری لە سەرجەم پارێزگاکان هەیە، کە ژمارەیەکی پێوانەییە و ئامانجی سیاسیی فراوانی نیشان دەدات. لە بەرامبەردا، هاوپەیمانیی دەوڵەتی یاسا بە زیاتر لە 420 بەربژێر بەشداری دەکات، کە ئاماژەیە بۆ خواستی مالیکی بۆ گەڕانەوەی بەهێز بۆ پێشەوەی کێبڕکێی هەڵبژاردن.

 

بەمەش هاوپەیمانیی گەشەپێدان و ئاوەدانکردنەوە چانسی باشتری هەیە بەهۆی ئەو هەژموونە ئیداری و حکومییەی کە سوودانی هەیەتی. لە بەرامبەردا، هاوپەیمانیی دەوڵەتی یاسا بە سەرۆکایەتیی نووری مالیکی هێشتا خاوەنی بنکەیەکی جەماوەری و رێکخراوەییە.

 

ئەوە لەکاتێکدا کاریگەریی هەرێمی و نێودەوڵەتی هێشتا "فاکتەرێکی یەکلاکەرەوەیە'' لە دیاریکردنی سیمای دەسەڵاتی جێبەجێکار لە عێراق، بەتایبەتی لە هەڵبژاردنی سەرۆکوەزیرانی داهاتوو.

 

لە سایەی فرەلیستیی شیعەدا، پرۆسەی هەڵبژاردنی عێراق لەبەردەم دووڕیانێکدایە. کێبڕکێکە چیدی تەنیا لەسەر رکابەری نەریتی نییە، بەڵکو بووەتە ململانێیەکی ئاشکرا لەسەر سەرکردایەتیی ماڵی شیعە و ململانێ لەسەرئەوەی کێ دەسەڵاتی راستەقینە لە پرۆسەی سیاسی و ناوەندی بڕیاردا دەگرێتە دەست؟